Hidrologiýa, suw we onuň ýer ýüzündäki hereketi, paýlanyşy we döretmegi bilen baglanyşykly ylmy we tehniki bir ugurdur. Bu ylmyň dürli täsinlikleri we gözýetimleri bar, olar hem ýer ýüzüniň suwlar bilen bagly birnäçe esasy ýörelgelerini ýüze çykarýar. Aşa aşakda hidrologiýa ylmynyň käbir gyzykly täsinliklerini gözden geçireliň:

Suw aýlanmasy, suwlaryň ýer ýüzünde ýa-da atmosferada bir ýerine başga bir ýere geçýän ilkinji we iň esasy hereketidir. Bu proses atmosferadaky suw buharlasmasy, çyglylygyň kondensasiýasy, ýagmyr we reňkler görnüşinde ýere düşmegi bilen dowam edýär. Şeýlelik bilen, suwuň gaýtalanýan systemasy, wagtyň geçmegi bilen suw serişdeleriniň doly we özboluşly durnuklylygynyň bolmagyny üpjün edýär. Bu aýlanma diňe bir suw akymynyň däl, eýsem atmosferanyň we ekosistemalaryň deňagramlylygyny üpjün etmek üçin hem möhümdir.

Hidrologiýada suw basyşy, suwlaryň fiziki ýagdaýlaryny we howa şertlerini kesgitleýär. Suw basyşy, suw gurşawynda akymyň süratini, suwuň hereketini we geografiýany yzarlamakda möhüm rol oýnaýar. Suw basyşynyň güýçlenmegi dürli ýerlerde suw daşmak, ýokumly topraklaryň we suwdan peýdalanylýan çäklendirmeleriň agdykly bolmagyna sebäp bolup biler. Şeýle-de, suw basyşy energiýa öndürmek üçin dürli ýagdaýlary döredip biler, meselem, awtobarlaryň suw basyşy sebäpli dürli suwlardaky akymyň güýçlenmegi.

Suw aýlanmasy diňe bir ýer ýüzünde däl, eýsem, dürli tebigy we antropogen ýagdaýlar bilen baglanyşyklydyr. Häzirki wagtda ylymda suw aýlanmasy sebitine degişli beýleki täsinlikler hem kesgitlenýär. Meselem, tropiki howalar, çöl we deňiz zolaklary ýaly sebitlerde suw ýer ýüzünde dürli usullarda hereket edýär. Bulara suw howasy, ýagny, suwdan buharlaşma, ýagny çyglylygyň ýygnanmagy ýaly esasy elementler dahyl bolup, şeýlelik bilen, her bir sebitde suw aýlanma tizligi we ýolunyň özboluşlylygy ýüze çykýar.

Hidrologiýanyň başga bir gyzykly aspekti suw mikroklimatydyr. Suw mikroklimaty, suwlaryň kömeginde döreýän ýerli howa şertleri we deňiz, köl ýa-da derýalaryň suw görnüşleri bilen baglanyşyklydyr. Bu ýagdaý, örän dürli ekosistemalaryň, hasaby bilen tebigy topraklaryň we suw basmak derejesiniň täsirini kesgitleýär. Mysal üçin, suwlaryň ýylkyýan atmosferasyna täsiri, ýylylygyň we çyglylygyň howa şertlerine täsir etmegini görkezýär.

Hidrologiýanyň geologik ähmiýeti degerli täsinlikleriň biridir. Suw akymlarynyň hereketi we suwlaryň daşky geologik strukturalara ýetirýän täsiri, şol bir wagtyň özünde suwuň dürli ýerde aýlanmagyny we ýerde suwuň howalandyrylmagyny döredýär. Bu ýagdaý, ýer ýüzüniň suw serişdeleriniň nädip we näme görnüşde aralaşýandygyny görkezýär. Suw akymlarynyň geologik üýtgemeleri, meýdanlaryň formalaşmagy, tebigy ýerlerdäki howa şertlerine görä, ekosistemalaryň üstünlikli hereketini üpjün edýär.

Hidrologiýa ylmynyň ýene bir täsinligi suw dolanyşygynyň jemgyýetçilik we ykdysady täsiri bilen baglanyşyklydyr. Suw serişdeleriniň öndürilmegi, ýerli suw serişdeleriniň degişli ýaşaýyş şertlerine we ekosistemalaryň deňagramlylygyna täsir edýändigini aňladýar. Bu täsirler, durmuş we ykdysady taýdan suw dolanyşygynyň täsirini, suw krizislerini, suw bolçulygyny, içgi suwynyň üpjünçiligini kesgitlemekde möhüm bolup biler.

Suwyň dolanyşygyna, howadan suw alyş tehnologiýalaryna degişli täze mümkinçilikleriň peýda bolmagy hem hidrologiýanyň täsinlikleriniň bir bölegidir. Bu teknologiyalar, suwlaryň ýa-da çyglylygyň peýdalanylyşyny optimizirlemegi, ekosistemalaryň deňagramlylygyny üpjün etmek üçin täze usullar tapmagy mümkinçilik berýär.

Hidrologiýa suwuň ýer ýüzünde ýalpyldamasyndan başlap, suwy dolandyrmak üçin zerur bolan ähli tebigy, jemgyýetçilik we ykdysady meseleleri çözmekde esasy ylmy ugurdur. Bu ylmyň täsinlikleri, tebigat we tehnologik ösüşleriň birikmegine ýardam edip, suwuň dolandyrylmagyny hem-de onuň möhüm ähmiýetini has-da wagyz edýär.

Kakajan Myratdurdyyew,
S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň
Gidromeliorasiýa fakultetiniň 5-nji ýyl talyby.