Simmetriklik beden üçin ewolýusiýanyň netijesidir. Eýsem, başlangyç organizmler tegelek bolup, olara simmetriklik mahsus bolmandyr. Jandarlaryň arasynda simmetriklik deňiz anemonlarynda, ýyldyz balyklarynda, gidralarda bolýar. Ilki bilen, bu adalganyň nämäni aňladýandygyna düşünmek gerek. Simmetriklik – bu birmeňzeşlikdir, ýagny islendik jandaryň çep tarapy sag tarapyna gaty meňzeýär. Simmetriýanyň iki görnüşi bar, radial we ikitaraplaýyn simmetriýa. Birinjisi ýyldyz balygy, gidralar we deňiz anemonlary ýaly jandarlara mahsusdyr. Elbetde, tegelek görnüşe eýe bolan bir öýjükli organizmleri hem şol bir kategoriýa degişli edip bolar. Bularyň hemmesini şertli oklar bilen birnäçe bölege bölüp bolar, olar edil birmeňzeş bolar.

Ikitaraplaýyn simmetriýaly görnüşe ýer planetasynyň ýaşaýjylarynyň köpüsi - ähli guşlar, balyklar, haýwanlar we elbetde adamlar degişli edilýär. Şeýle-de bolsa, bu ýerde birnäçe kadadan çykmalar bar. Mysal üçin, flounder - çep tarapy saga birneme meňzeýär. Ora-da bir dyrnagy elmydama beýlekisinden has uludyr. Emma bu kadadan çykmalar seýrekdir we düzgüni ret etmegiň ýerine tassyklaýarlar. 

Simmetriýanyň sebäpleri 

Ýer planetasyndaky ähli organizmleriň näme üçin simmetrikdigine düşünmek üçin milliard ýyl yza gaýdyp gelmeli bolar. Deňizlerde diňe iň ýönekeý jandarlar ýaşap, elbetde, olar simmetrik bolupdyr. Bu olara adaty ýaşaýan ýerlerinde aňsatlyk bilen hereket etmäge mümkinçilik beripdir. Emma ewolýusiýa netijesinde  kem-kemden has çylşyrymly organizmler peýda bolup, ilki balyklar, soňra süýrenijiler, ýerde-suwda ýaşaýanlar, soňra süýdemdirijiler döräpdir. Emma adaty simmetriýa bolsa saklanyp galypdyr. Munuň birnäçe sebäbi bar. Ilki bilen adaty deňagramlylyk. Suwda bu gaty möhüm däl bolsa-da, gaty ýerde, gaty güýçli agyrlyk güýji haýsydyr bir jisime täsir etse, bu gaty çynlakaý faktor bolup durýar.

Adam bedeniniň hem käbir içki organlary simmetrik tertipde ýerleşdirilýär. Olaryň beden üçin möhüm gymmaty bar. Şonuň üçin olar gan bilen deň derejede üpjün edilmeli, ýokumly maddalar we kislorod baryp durmaly. Şol sebäpli ýürekden takmynan bir aralykda ýerleşmegi gaty möhümdir.

Gözler üçinem edil şonuň ýaly. Biri-birinden belli bir aralykda ýerleşen gözler, obýektleriň aralygyny kesgitlemäge mümkinçilik berýär. Adam böwreginde adam bedenindäki iň uly ýükleriň biri bolan artykmaç suwuklygy çykarmak prosesi geçýär, günde ençeme mukdarda gan süzýärler. Ýagny, şol bir bäş litr gan ýüzlerçe, hatda müňlerçe gezek olardan geçýär. Bir böwrek bolan ýagdaýynda bu mümkin bolup bilmezdi.

Aslynda, belli bir assimetriklik tutuş adama mahsusdyr. Iň ýönekeý zat, sag eliň köplenç güýçli bolmagy we netijede bu ýerde myşsalar has galyň bolmagydyr, çünki adam sag elini has ýygy ulanýar, bu bolsa onuň myşsalarynyň has köp ösjekdigini aňladýar. Mysal üçin, köp adamyň eňegiň bir tarapynda deň däl-de, bir tarapda iýmit çeýnemek ähtimallygy bilen baglanyşykly bolup biler. Şol sebäpli ýüz myşsalary hem birmeňzeş ösmeýär. Käbir adamlar bu tapawudyň ululara garanyňda çagalarda has göze ilýändigini öňe sürýärler. 

Dünýägül BAZARBAÝEWA,

Türkmen oba hojalyk institutynyň 
Agronomçylyk fakultetiniň talyby.