Häzirki wagtda alnyp barylýan täze gözlegler, global ýylylyk düşünjesini we oňa nähili çemeleşmelidigini we bu ugurdaky çäreleri ýokarlandyrýar. Tomsk döwlet uniwersitetiniň rus alymlary torf batgalyklarynyň uglerod toplanmagy boýunça tokaýlardan öňe geçip biljekdigi barada netijä geldiler, bu möhüm wezipe planetany global gyzgynlykdan goraýar. Howanyň sowamagynyň açary, dünýädäki bu görnüşiň iň uly ekosistemasy bolan Günbatar Sibiriň batgalyklary bolar. Bu ýerler atmosferadan kömürturşy gazyny alýarlar, ýöne tokaýlardan tapawutlylykda ony ýüzlerçe däl, müňlerçe ýyllap saklaýarlar. Uzak ýyl bäri ýurduň batgalyk ulgamlaryny öwrenýän TSU merkeziniň «Biota, howa we landşaft» merkeziniň hünärmenleriniň pikiriçe, tokaýlar CO2 saklamak işini çalt ýitirýärler. Planetar togalagynyň ýaşyl öýkenleri bolan tokaýlyklar ýangyndan, bikanun köpçülikleýin zyýanlardan has köp ejir çekýär we ýakyn wagtda köp mukdarda uglerody howa goýberip biler. Şol bir wagtyň özünde ýaşyl ekosistemalary parnik gazyny bary-ýogy bäş ýyl, tokaýlar 150 ýyl saklaýar. Bu döwürden soň, mikroorganizmler ýakylanda ýa-da gaýtadan işlenilende gaz ýene atmosfera çykýar. Täze gözlegler, torf ýerleriniň müňlerçe ýyllap CO2-ni siňdirip biljekdigini we häzirki wagtda beýleki ekosistemalara garanyňda 7 esse köp CO2 saklap biljekdigini görkezýär. Planetar togalagynyň bary-ýogy 3%-i planetamyzyň topragynda toplanan ähli toprak uglerodynyň takmynan 30%-ini öz içine alýar. Alymlar Russiýanyň Günbatar Sibir sebitindäki meşhur Wasýugan batgalyklaryny goşmak bilen dünýäde iň uly batgalyk ulgamynyň bardygyny bellediler. Diňe Uly Wasýugan batgalygy sebitdäki Daniýanyň ýa-da Gollandiýanyň çäginden geçýär, ýüzlerçe köl we basseýn bilen 53,000 km inedördül meýdany eýeleýär.

Umuman alanyňda, batgalyklar Günbatar Sibir düzlüginiň 70%-ini tutýar we planetanyň diňe 1,6%-i eýeleýär, emma dünýädäki torf ätiýaçlyklarynyň dörtden bir bölegi bu ýerde ýerleşýär. Toparyň pikiriçe, atmosfera uglerodynyň iň uly paýy, rus torf batgalarynyň Ýeriň howasyny sowatmagyna kömek edýän planetar göwrümli sowadyjylardyr. Tomsk alymlarynyň hasaplamalary Wasýugan batgalygynyň diňe bir ýylda 3-10 million tonna kömürturşy gazyny alýandygyny we 1,5-5,5 million tonna kislorod goýberýändigini görkezdi. Gözlegçiler, geçen asyryň başyndan bäri batgalyk ekosistemanyň kömegi bilen planetanyň 1,7 ºС ýerine ortaça 1,1 ºС gyzandygyny aýtdy.

Ygalyň görnüşine düşýän ähli suwy, şeýle hem gar örtüginiň eremegi bilen olar köp suwy ýygnaýar. Suw ýygnamak bilen batgalyklar suwuň derýalara köp mukdarda girmegine böwet bolýar we şeýlelik bilen suw joşmalarynyň öňüni alýar ýa-da derejesini peseldýär. Netijede, batgalyklarda ýygnanan suw ýuwaş-ýuwaşdan derýa akymlaryna gaýdyp, gurak döwürlerde derýanyň guramagynyň öňüni alýar. Torf batgalygy ösümlik biomassasynyň işlenmedik galyndylaryna öwrülýän örän täsirli süzgüçdir. Batgalyklar aşa köp ösümlik görnüşi bilen häsiýetlendirilýär. Batgalyklaryň tokaýlara garanyňda birnäçe esse kislorod öndürýändiginiň subutnamasy bar. Köp sanly batgalyk ösümlikleri köp mukdarda kömürturşy gazyny siňdirmäge ukyply, ýylda 1 gektar batgalyk ösümligi bir ýarym tonnadan gowrak gazy siňdirýär. Bu mukdarda CO2 himiki reaksiýalara girýär we atmosfera gaýdyp barman torfda saklanýar. Şeýdip, batgalyklar kömürturşy gazyny arassalaýar. Demirgazyk giňişliklerinde çyg torf batgalyklary permafrost üçin ýylylyk izolýatory bolup, onuň ýok edilmeginiň öňüni alýar. Batgalyk ýerler suwda-da, gury ýer bilen serhetde-de ýaşaýan biologiki görnüşleriň köpdürlüligi bilen häsiýetlendirilýär. Batgalaryň ekosistemasy bu görkezijide tokaýlardan we sähralardan ýokary bolup, bu häsiýeti tropiki tokaýlara ýakynlaşyp biler. şeýle biodürlüligi olary gymmatly aw meýdançalaryna we peýdaly miweleri we dermanlyk ösümlikleri ýygnamak üçin ösümlik görnüşine öwürýär. Şeýle hem torf batgalyklary we ösümlikleri himiýa pudagynyň käbir ugurlary üçin ýangyç we çig mal bolup biler. Arheologlar bu ekosistemanyň ylma inkär edip bolmajak uly goşandyny aýdýarlar.

Batgalyklary oba hojalygy ýa-da durnukly ösüş gazanmakda mundan beýläk ulanmak üçin kämahal suwarmagy teklip edýärler. Bu hökmany suratda diňe bir sebitdäki biologiki dürlüligiň peselmegine däl, eýsem gidrologiki düýpli bozulmagyna hem sebäp bolýar. Netijede, suw derrew suw howdanlarynyň kanallaryna girýär we derejesini ýokarlandyrýar we kömürturşy gazy ýaly zyýanly ýangyç önümlerini atmosfera goýberýär. Şeýle haýal ys alyş prosesleriniň ýakynlygy köplenç tokaý ýangynlarynyň döremegine getirýär. Batgalyklar tutuş sebitiň biodürlüligine we tutuş planetanyň howasyna täsir edýän çylşyrymly ekosistemadyr. Ekosistemadaky şertleriň esassyz üýtgemegi tebigy landşaftlaryň deňagramlylygyny, ekologiki ýagdaýy bozýar, görnüşleriň dürlüligini peseldýär we torf ýangynlary bilen baglanyşykly töwekgelçilikli ýagdaýlary döredýär. 

Şatlyk HUDAÝBERDIÝEW,

Türkmen oba hojalyk institutynyň 3-nji ýyl talyby.