Janly dünýäde durmuş fiziologiki, biologiki, himiki reaksiýalar bilen dowam edýär. Her bir jandaryň diri galmagy üçin, içindäki himiki maddalar hemişe geçmeli ýa-da çalşylmalydyr. Bu üýtgeşmeleriň tizligi ýa-da metabolizm, haýwanyň näderejede işjeň bolup biljekdigi, näçe iýmitlenmelidigi, näçe uky gerekdigi we näçe wagt ýaşajakdygy bilen gönüden-göni baglanyşyklydyr. Metabolik tizlik haýwanyň ululygyna baglydyr. Mysal üçin, piliň göwrüminiň 1 kub santimetrine takmynan 0,03 inedördül santimetr. Çalt metabolizmi bolan haýwanlar has işjeňdir, köp energiýa we hemişe täze iýmitlere mätäç. Şol bir wagtyň özünde, has köp uky gerek. Kiçijik gemrijiler günde 20 sagada çenli uklaýan bolsa, piller bary-ýogy 3-5 sagat uklaýarlar.

Haýal metabolizmi bolan oňurgaly haýwanlar, ýagny iri haýwanlar çalt metabolizmi bolan haýwanlardan has uzak ýaşaýarlar, bu belli bir düzgün. Oňurgaly haýwanlaryň arasynda iň uzak ömür süren rekord görkezijiler kitler, piller we Galapagos pyşdyllarydyr.

Belli bir döwürde, täze, has uýgunlaşan nesil üçin ýaşaýyş ýerini boşatmak üçin islendik adam ölmeli. Ýöne muny muny köpeliş tizligine laýyklykda belli bir pursatda etmeli. Çalt alyş-çalyş edýän haýwanlarda, beýlekiler bilen deňeşdirilende, durmuş çalt ýaly geçýär - has işjeň ýaşaýar, köp sanly nesli gysga wagtyň içinde galdyrýar. Şonuň üçin olar öz wezipelerini çalt ýerine ýetirýärler we täze nesle çalt ýer berýärler. Pyşbagalar ýa-da beýleki iri haýwanlar ownuk haýwanlardan has az köpelýärler we az nesil öndürýärler. Olaryň durmuşy «haýallaşana» meňzeýär, şonuň üçin hünärmenler tarapyndan bu jandarlar hemme ýaşaýyş funksiýalaryny ýerine ýetirmek üçin has uzak ýaşamaly bolýarlar diýlen düşünje öňe sürülýär.

Edil şonuň ýaly-da, sowuk ganly haýwanlarda ýyly ganly haýwanlar bilen deňeşdirilende durmuş haýallaýar. Sowuk ganly haýwanlar yzygiderli ýokary temperaturany we ýokary metabolik tizligi saklamak üçin iýmit serişdeleri ýitirmeýärler. Ýöne ortaça hasap bilen, sowuk ganly haýwanlaryň alyş-çalyş derejesi mydama ýyly ganly haýwanlara garanyňda pesdir, sebäbi klimat hemişe güneşli bolmaýar we olar sowukda uka gidýärler. Şonuň üçin sowuk ganly haýwanlaryň ömri ýyly ganlylaryňkydan has haýallaşýar.

Mysal üçin, Galapagos adalarynyň ýaşaýjylary bolan pyşdyllar 177-250 ýyl ömür sürmäge ukyplydyr. Sebäbi olaryň metabolik tizligi tapawutlanýar. Adam üçin metabolik tizlik sekuntda ortaça 60 gezek, pyşbagada bolsa 15 deň. Bu pyşbaganyň duýgularyna görä, wagtyň adama garanyňda 4 esse çalt geçýändigini aňladýar. 

Hallygözel ORAZBERDIÝEWA,

Türkmen oba hojalyk institutynyň talyby.