Türkmenistanyň dünýä energetika bazaryndaky orny we tebigy baýlyklary bilen sebitde durnukly ösüş syýasatlaryny ykdysadyýetine ornaşdyrmak boýunça öňdeligi eýeleýär. Türkmenistanyň gün tertibinde ileri tutulýan ugur metan zyňyndylaryny azaltmak bolup, bu başlangyç ýurduň halkara howa üýtgemegi boýunça maksatlaryna laýyklykda berk goldanylýar. Metan zyňyndylaryny azaltmak boýunça oba hojalygy, suw hojalygy we energiýa önümçiligi ýaly ugurlarda Türkmenistanyñ alyp barýan işjeň strategiýasy has ýaşyl geljege bolan ygrarlylygyny görkezýär we ony uglewodorod öndüriji hem-de daşky gurşawy gorap saklaýjy ýurt hökmünde güýçlendirýär.

Türkmenistanyň dünýä energetika bazaryndaky orny

Dünýäde uglewodorod serişdelerine baý ýurtlaryň biri bolan Türkmenistan global energetika üpjünçiliginde möhüm orna eýe. Bu möhüm orna eýe bolmak, energiýa önümçiliginiň we sarp edilişiniň howa üýtgemegi boýunça maksatlara laýyklykda amala aşyrylmagyny talap edýär. Munuň özi bilen Türkmenistan tebigy baýlyklardan durnukly peýdalanmak boýunça uly ädimler ätdi we daşky gurşawy goramagy döwlet syýasatynyň merkezine ýerleşdirdi. Türkmenistanyň global mesele hökmünde howa üýtgemegini kabul edip, BMG-niň Howanyň Üýtgemegi baradaky Çarçuwaly Konwensiýasyny we Pariž Ylalaşygyny tassyklamagy onuň halkara howa üýtgemegi maksatlaryna goşulýandygyny görkezýär.

Metan zyňyndylaryny azaltmak: üstünlikli başlangyç

Metan, iň täsirli parnik gazlarynyň biri bolup, dünýäniň ýylylygyny ýokarlandyryp, howa üýtgemegine ep-esli goşant goşýar. Türkmenistan, metan zyňyndylaryny azaltmak boýunça, aýratyn-da, energiýa we oba hojalygynda milli strategiýa laýyklykda tehnologiýa esasly çemeleşmeleri durmuşa geçirmek üçin takyk ýol kartasyny işläp düzdi. 2023-nji ýylda Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow metan zyňyndylaryny azaltmak boýunça pudagara toparynyň döredildi. Bu topar işläp çykarylýan metany azaltmak maksady bilen iş alyp barýar, onuň esasy ugurlaryna şular degişlidir:

• Oba hojalygyny kämilleşdirmek: Metan zyňyndylaryny azaltmak üçin suwaryş we mallary ýetişdirmek ulgamynyň amallaryny döwrebaplaşdyrmak.
• Energiýa pudagynda innowasiýalar: Nebit-gaz önümçiliginde metanyň syzyşyny gözegçilikde saklamak we azaltmak üçin häzirki zaman tehnologiýalary ulanmak.
• Suw hojalygy: Suw ulanmakda netijeliligi ýokarlandyryp, suw köp talap edilýän işleriň metan çykarylyşyna sebäp bolmagynyň öňüni almak.

Tokaýlaşdyrmak başlangyçlary

Türkmenistanyň Milli tokaý maksatnamasynyň çäginde çölleşmä garşy göreşmek, zyňyndylary azaltmak we biologik dürlüligi goldamak üçin her ýyl millionlarça bag nahallary oturdylýar. 2020-2021-nji ýyllarda Türkmenistanyň hemişelik bitaraplygynyň 25 ýyllygy we Garaşsyzlygynyň 30 ýyllygy mynasybetli jemi 55 million nahal ekildi. Bu giň gerimli tokaýlaşdyryş başlangyjy, Türkmenistanyň ekologiýa mirasyny uzak möhlete saklamakda ygrarlydygyny görkezýär.

Giňişleýin howa üýtgemegi strategiýasy

Pariž Ylalaşygynyň çäginde Milli derejede kesgitlenen goşandyny (NDC) täzelenmegi bilen, Türkmenistan parnik gazlaryny azaltmak üçin anyk maksatlary kesgitledi. Bu borçnamalar metan zyňyndylaryny azaltmakdan başga-da, "ýaşyl ykdysadyýet" modeline geçmegi, ýagny Gün we ýel energiýasy ýaly gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerine geçmegi göz öňünde tutýar. Energiýanyň gaýtadan dikeldilýän çeşmelerini ösdürmek strategiýasy 2020-nji ýylda kabul edilip, 2030-njy ýyla çenli uglewodorod serişdelerine garaşlylygy azaltmak boýunça maksatlary kesgitledi.

Halkara hyzmatdaşlyk

2023-nji ýylyň noýabr aýynda Dubaýda geçirilen BMG-niň Howanyň üýtgemegi boýunça konferensiýasynda Türkmenistan, metan azaltmak boýunça global başlangyja goşuldy. Türkmenistan bu hyzmatdaşlyk arkaly halkara hyzmatdaşlarynyň bilimleri we ösen tehnologiýalary bilen bilelikde ähli ugurlarda zyňyndylary azaltmak üçin netijeli çözgütleri durmuşa geçirmegi maksat edinýär.

Türkmenistan 2030: ýaşyl ykdysadyýetiň geljegi

Dünýä durnukly tejribeler tarapyna geçýärkä, Türkmenistan öz energetika önümçiliginde daşky gurşaw jogapkärçiligini üpjün etmekde ygrarlydygyny saklaýar. Ýaşyl ykdysady ösüş üçin ýol kartasy we metan zyňyndylaryny azaltmak boýunça işjeň strategiýalaryň täsiri bilen, Türkmenistan Merkezi Aziýada durnukly ösüşiň nusgasy hökmünde tanalmaga taýýar.

Bu milli başlangyç, ykdysady ösüş bilen daşky gurşawy goramagyň utgaşdyrylmagyny görkezýär we Türkmenistanyň tebigy baýlyklarynyň halky hem-de geljek nesiller üçin peýdaly bolmagyny üpjün edýär.

Mährijemal ATABALLYÝEWA
Halkara Ynsanperwer ylymlary we
ösüş uniwersitetiniň mugallymy