Ahal welaýaty
logo

Soňky täzelikler:
✦ Ylmy-amaly maslahatda ekologiýa meseleleri ara alnyp maslahatlaşyldy ✦ ✦ Türkmenistanyň futbol boýunça (U17) ýygyndy topary Daşkentde geçirilen CAFA 2025-de bürünç medala mynasyp boldular ✦ ✦ “Oguz türkmenleriniň geçmişi, şu güni we geljegi” atly halkara ylmy simpozium geçirildi ✦ ✦ Täze çagalar we ýetginjekler merkeziniň düýbi tutuldy ✦ ✦ Paýtagtymyzda Ýewropa güni mynasybetli «Parahatçylyk we ynanyşmak marafonyny» geçirildi ✦ ✦ 1-nji iýun — Çagalary goramagyň halkara güni ✦ ✦ Ylym-bilim ulgamyndaky halkara tejribeler ✦ ✦ Suratkeşiň döredijilik ylhamy ✦ ✦ Sarahs etraby 48 müň 100 tonna bugdaý hasylyny almagy maksat edinýär ✦ ✦ Nebitgaz pudagy — ykdysadyýetiň möhüm ugry ✦
Baş sahypa / Tebigat /Atmosfera howasynyň döreýşi
  16.12.2023
797
Atmosfera howasynyň döreýşi

Mundan 5 milliard ýyl ozal zeminiň dörän döwründe adamynyň häzirki wagtda dem alýan howasyna düýbünden meňzeş bolmandyr. R. Weýssiň çaklaýşy ýaly täze emele gelen zemin – ýertogalagy esasan suw buglaryndan, ammiakdan we metan gazyndan düzülen atmosfera bilen gurşalan bolmagy ähtimaldyr. Atmosfera we gidrosfera ýeriň ýokarky gabygyny emele getirýär, onuň üstki örtügine eräp çykan ergin dag jynslaryň (lawalar) gazsyzlanmak hadysasy döwründe, ýeriň üstüni suwuň buglary, uglerodyň birleşmeleri, ammiak, kükürt onuň birleşmeleri we beýleki gazlar düzüpdir. Bu gazlaram ýeriň ilkinji atmosferasyny emele getiripdir. Uglerodyň, wodorodyň, kislorodyň we azodyň birleşmeleriniň emele gelmegi üçin zerur bolan energiýa şol döwürdäki ýylylygyň, ýagtylygyň ultramelewşe we rentgen şöhleleriniň täsiri astynda dörän bolmagy mümkindir. Millionlarça ýyl soňra bolsa ilkinji ýaşaýjylaryň birnäçesi (protowiruslar) özleriniň ýaşaýşy üçin zerur bolan energiýany gadymy ummanda emele gelýän maddalara baý bolan "çorbada" ("bulýonda") organiki birleşmeleriň turşamagy netijesinde dörän energiýanyň hasabyna üpjün edendiklerine göz ýetirse bolýar. Ol turşama goşmaça önüm hökmünde CO2 emele getirip tebigatda iň möhüm hadysa bolan, fotosinteziň ýüze çykarylmagyna başlangyç döredipdir. Şol hadysa arkaly ýaşyl ösümlikler CO2-den we H2O-dan hlorofil däneleriniň kömegi bilen gün energiýasyny tutup şekeri sintezleýärler (ýönekeý maddalaryň birleşmeginden çylşyrymlaşan şekeri alýarlar). Fotosintetik işjeňligiň ýokarlanmagy netijesinde atmosfera howasyna milliardlarça tonna molekulýar kislorod goşulýar.

 

 

Şeýlelikde, şol gymmatly gazy ulanýan haýwanlaryň (we netijede adamlaryň) ýaşaýşy üçin hemme şertler taýýarlanypdyr. Ondan başga-da, howada biçak köp kislorodyň döremegi sebäpli atmosferada “kislorodyň rewolýusiýasy” bolup geçipdir. Ol örän işjeň gaz metan bilen birleşip CO2 we suwy hem-de ammiagy emele getirýär. Şonuň netijesinde bolsa ýenede azody we suwy boşadýar. Howanyň ýokarky gatlaklarynda kislorodyň molekulalary beýleki molekulary bilen birleşip ozony emele getiripdir. Müňlerçe ýyllaryň dowamynda şeýle hadysalaryň netijesinde ammiakdan we metan gazyndan azat bolan häzirki döwürdäki atmosfera howasy emele gelipdir.

 

 

Ýazmyrat GARAJAÝEW,
Türkmen oba hojalyk institutynyň
Agronomçylyk fakultetiniň 3-nji ýyl talyby.