Azyklyk derman ösümligi. Watany – Merkezi we Günorta Amerika (Meksika we Gwatemala, Türkmenistanda 1 görnüşi duş gelýär.

       Adaty mekgejöwen – däneliler maşgalasynyň adybir urugynyň boýy 0,8–2 (4) metre ýetýän birýyllyk otjumak wekili. Kök ulgamy güýçli, gotazjymak şekilli, 1,5 metr çuňluga aralaşýar. Baldagynyň aşaky bogunlarynda direg howa kökleri emele gelýär. Baldagy ýeke, seýrek iki, gaty, dik, küti, gabarasy 7 santimetre çenli. Ýapraklary iri, çyzykly, ujy çowly, uzynlygy 1 metre çenli, tüýlüje, baldagy ýaprak gynly.

Ýaşaýyş aýratynlygy. Adaty mekgejöwen ülkämizde suwarymly ýerlerde ösüp boý almany halaýar. Ösümlik iýun–awgust aýlary gülleýär, sentýabr–oktýabrda miweleýär. Ösüşiniň dowamlylygy 90–150 gije-gündiz we köpräk. Ol tohumy arkaly köpelýär. Hasyllylygy 1 gektarda 30–100 sentnere deň.

Ýaýrawy. Ösümlik diýarymyzyň ähli medeni oturymlarynda möhüm däne ekini hökmünde duşýar. Ýabany görnüşinde gabat gelmeýär.

Tebigy gory. Adaty mekgejöwen ýurdumyzdaky seýrek otjumak ösümlikleriň hataryna girmeýär. Dermanlyk maksatlary üçin gory ýeterlik. Ol ýöriteleşen hojalyklarda ösdürilip ýetişdirilýär.

Dermanlyk çig maly. Ösümligiň sapak şekilli sütünjikli gulpagy dermanlyk çig mal bolup hyzmat edýär. Mekgejöweniň gulpagyny golçur doly bişende (iýul–awgust) ýygnamaly. Olary açyk howada teläriň aşagynda, oňat ýel çekerli jaýda ýa-da ýörite guradyjy abzalda 40°С-da umumy kabul edilen usulyýet boýunça guratmaly hem taýýarlamaly. Golçurdan taýýar bolan çig maly kagyz haltalara gaplamaly. Olary gury, gün şöhlesi göni düşmeýän ýerde saklamaly. Çig malyň ýaramlylyk möhleti 3 ýyl.

Himiki düzümi. Adaty mekgejöweniň düzümine kletçatka, uglewodlar, ýag we efr ýaglary, şepbik, ajy glikozidler, sakyz maddalary, saponinler, А, В, С, D, РР we К witaminleri, alkaloidler girýär. Tumşujagynda we sütünjiginde 1,15%-e çenli ajy glikozid maddalary, 3,18% saponinler, 2,5%-e çenli ýaglar, kriptosantin, askorbin we pantogen turşular, К witamini, inozit, sitosterol, stigmasterol saklanýar. Tumşujagynda 3,18%-e çenli sapaninler, eý maddalary, 1,5%-e çenli ajy glikozidler, fawonoidler, 0,5%-e çenli alkaloidler. 0,12% ýag we 2,5%-e çenli efr ýagy, sterinler: stigmasterol, sitosterol, С, К witaminleri, inozit spirti, kriptoksantin, 2,7%-e çenli sakyz maddalary, mikroelementler we beýleki birleşmeler bar. Tohumynda 61,2%-e çenli krahmal, 4,7%-e çenli ýag, 7,4%-e çenli pentozanlar, 0,2 mg%-e çenli В1, takmynan, 100 mg% В2, 2,6 mg%-e çenli В6 witaminleri, nikotin we pantogen turşular, 0,7 mg% biotin; indolil-3; takmynan, 0,2% alkaloid häsiýetli maddalar; fawonoidler: zeaksantin, zeakarotinler, kwersetin, izokwersetin saklanýar. Dänesinde 60–75% krahmal, 7,4% pentozan, 2,7% kletçatka, 57,9% azotsyz maddalar, 9,6% azotly maddalar, takmynan, 6% ýag, fawonoidler: kwersetin, izokwersetin, 0,2 mg%-e çenli В1, 100 mg%-e çenli В2,  В6 witaminleri, 1,8–2,6 mg% nikotin turşusy, 16,4 mg% Е, К witaminleri, 0,7 mg% pantoten turşusy, 0,5–3% kül (onuň düzüminde 28% kaliý, 45% Р 2 О 5 we 15% magniý) bar.

Peýdalanylyşy. Bu ösümligi baryp gadymy döwürlerden başlap Täze Dünýäniň çäklerinde (Çiliniň günorta etraplaryndan başlap Kanadanyň günortasyna çenli aralykda) ekip başlapdyrlar, ol ýerli ilat üçin esasy iýmit bolupdyr. Yklym açylandan soňra, şol ýerden bu ösümlik Ýewropa XV asyryň ahyrynda getirilýär. Mekgejöwen Ýer ýüzündäki iň gadymy galla ösümligi hasaplanýar.

Ösümligiň urug ady Zеа grek sözünden gelip çykyp, «Zela» ot-iýmlik däneli diýmekligi, а «mays» – meksika halk adyny «mahiz» aňladýar. Ösümligiň «kukuruza» ady ispanlaryň «cucurucho» sözünden gelip çykýar.

Halk lukmançylygynda dürli zenan kesellerinde mekgejöwen iýmeklik maslahat berilýär. Ösümligiň gulpagynyň peti rewmatizmde, gaýtalanyp durýan bognagyryda, rewmatoidli poliartritde, ýapgy görnüşinde ganöýmeleri aýyrmakda ulanylýar. Mekgejöweniň spirtli jöwheri dowamly holesistitlerde, holangitlerde, gepatitlerde, böwrek-daş kesellerinde, ýürek demgysmasynda, aşgazan-içege we ýatgyndan gan gitmede, esasan, klimakterik döwürde peýdalanylýar.

Mundan başga-da, ösümligiň tumşujagy (gulpagy) öt çykaryjy, gany togtadyjy, gany lagtalandyryjy, ýaşlandyryjy derman serişdesi hökmünde ulanylýar. Mekgejöweniň gulpagy öt çykaryjy we peşew kowujy garyndylaryň düzümine girýär. Mekgejöweniň gaýnadylan golçury we mesge ýagy bilen garylyp, içgatamada, bagyr sökelliklerinde, gaýtalanyp durýan bognagyryda, nefritlerde, ýürek-damar ulgamynyň kesellerinde peýdalanylýar.

Mekgejöweniň gowrulan dänesi ary baly bilen garylyp, içgeçmede ulanylýar. Dänesiniň jöwherini ýapgy görnüşinde ganöýmelerde peýdalanylýar. Toz görnüşindäki alnan mekgejöwen krahmaly sepgi görnüşinde, peti bolsa aşgazan-içege kesellerinde ýylmaýjy serişde hökmünde ulanylýar.

Mekgejöwen ýagy dodagyň we deri örtügiň ýanyklarynda, şeýle-de allergik rinitde peýdalanylýar. Mekgejöweniň baly gipetoniýany bejermekde, uny bolsa komedonlary aýyrmak üçin ulanylýar. Ondan taýýarlanylan aş we çörek içegedäki turşama ahwalyny peseldýär. Mekgejöwen unundan taýýarlanylýan naharlar önelgesizlikden ejir çekýän aýallaryň we erkekleriň jynsy hyjuwyny ýokarlandyrmakda iýmitine goşulýar. Ondan taýýarlanylýan aş aşgazan-içege kesellerine, hususan-da, gastrite peýdaly.

Kawkazda mekgejöwen aşyny mekgejöwen ýagy bilen bilelikde peýdalanylanda howply täze döremeleriň öňüni almakda synagdan geçirilen serişde hasaplaýarlar.

Türkmen halk lukmançylygynda ösümligiň petidir jöwheri holesistitlerde, holangitlerde, gepatitlerde öt we peşew çykaryjy, şeýle-de gany togtadyjy serişde hökmünde ulanylýar.

Ylmy lukmançylykda mekgejöwen gulpagynyň peşew çykaryjy, öt kowujy, gany togtadyjy, sowuklamanyň garşysyna täsirleri ýüze çykaryldy. Ol gepatitlerde, urologik kesellerde: peşew we böwrek-daş sökelliklerde, nefritde, peşew ýollarynyň gaýnaglama sökelliklerinde peýdalanylýar. Mekgejöwen gulpagy nerw ulgamyny rahatlandyrýar; ol, esasan, uly ýaşly adamlara, semizlikden ejir çekýänlere peýdalanmak maslahat berilýär.

Mekgejöweniň gulpagynyň derman serişdeleri öt çykaryjy, peşew kowujy, gany togtadyjy we gipoglikemik häsiýete eýedir. Olar ödüň sekresiýasyny ýokarlandyrýar we onuň akyşyny gowulandyrýar, biohimiki häsiýetini üýtgedýär (ýepbeşikligini we udel agramyny peseldýär, bilirubiniň mukdaryny azaldýar), ganyň düzümindäki protrombiniň mukdaryny köpeldýär we ganyň lagtalanmagyny çaltlandyrýar. Olar gipotrombinlerde has netijelidir. Megejöwen gulpagynyň derman serişdeleri uzak wagtlap ulanylanda peşew akaryndaky, böwreklerdäki, peşew haltasyndaky daşlary eredýär. Mundan başga-da, olar peşew-daş kesellerini, ýüregiň işjeňliginiň bozulmagy bilen bagly demgysmany, semizlik keselini bejermekde oňat peýda berýär.

Ösümligiň owradylan dänelerinden taýýarlanylýan ekstrakt rak öýjükleriniň ösüşini togtadýar.

Mekgejöweniň ýagyny çig we rafnirlenmedik görnüşinde aterosklerozy, gipertoniýany, semizligi, süýjükeseli, bagyr we deri sökelliklerini, şeýle-de ganyň düzümindäki holestereni sazlamakda kömek beriji serişde hökmünde umumy we regionar keselleriň öňüni almakda we bejermekde peýdalanmak maslahat berilýär.

Ösümligiň galyndylaryndan glýutamin turşusy alynýar, ýagny ol merkezi nerw ulgamynyň kesellerinde: garaguş sökelliginde, psihozlarda, depressiýalarda we beýleki nerw hem-de ruhy kesellerde, distrofýada, poliomiýelitde we Daun keselinde peýdalanylýar. Ol foliý turşusynyň düzüm bölegine girip, kelle beýnisiniň we ýüregiň işjeňligine oňat täsir edýär. Şeýle-de gan döremek ahwalyna haýyrly.

Häzirki wagtda ösümlik azyk, krahmal, piwo we spirt önümçiligi, konserw senagatynda peýdalanylýar. Mekgejöweniň baldagyndan, golçuryndan we gabygyndan kagyz, linoleum, wiskoza, izolýasion materiallar, emeli dyky, kino plýonkalar we başgalar öndürilýär.

Derman taýýarlanylyşy hem ulanylyşy:

Adaty mekgejöweniň 1 nahar çemçe (15 g) gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, syrçaly gapda pessaý otda (suw hammamynda) 30 minut gaýnatmaly. 1 sagat goýmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan pete 2–3 nahar çemçe (30–45 g) ary baly goşmaly we her gün 3 wagtyna nahardan öň, 1–2 nahar çemçeden (15–30 ml) içmeli. Melhemi ýürek sebäpli döreýän demgysmada peýdalanmaly.

Ösümligiň 1 çaý çemçe (5 g) owradylan gulpagyny 1,5 bul gur (300 ml) gaýnag suwa atyp, syrçaly pitide agzyny ýapyp (suw hammamynda), 30 minut gaýnatmaly. 45 minut goýmaly. Hasa bilen süzmeli. Emele gelen pete başlangyç göwrümine ýetýänçä gaýnag suw goşmaly. Gün içinde 3 gezek nahardan 20 minut öň, 1–3 nahar çemçeden (30–45  ml) kabul etmeli. Şypaly melhemi peşew çykaryjy hökmünde ýürek-damar ulgamynyň sökellikleri sebäpli döreýän demgysmada peýdalanmaly. Uzak wagtlap ulanylanda peşew akaryndaky we böwreklerdäki daşlary (karbonatlar, uratlar we fosfatlar) eredýär.

Adaty mekgejöweniň 2 çaý çemçe (10 g) owradylan gulpagyny 1,5 bulgur (300 ml) sowuk suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 30 minut gaýnatmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan peti günde her 3–4 sagatdan 1–3 nahar çemçeden (30–45 ml) içmeli. Melhem agramyňy peseldýär.

Ösümligiň 2 çaý çemçe (10 g) gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, syrçaly gapda pessaý otda 30 minut gaýnatmaly. Hasa bilen süzmeli. Emele gelen peti gün içinde her 3–4 sagatdan nahardan öň, 1/4 bulgurdan (50 ml) kabul etmeli.

Mekgejöweniň 50 g gulpagyny 1 litr suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 10 minut gaýnatmaly. Yzysüre süzmeli. Taýýar bolan peti her gün 2–3 sapar 1/2 bulgurdan (100 ml) içmeli. Şypaly melhem gan basyşy peseldýär.

Adaty mekgejöweniň 2 çaý çemçe (10 g) gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, syrçaly pitide pessaý otda 10 minut gaýnatmaly. Soňra süzmeli. Emele gelen peti her gün 2–3 wagtyna nahardan öň, 1 bulgurdan (200 ml) kabul etmeli. Dowamlylygy 8 hepde. Melhemi rewmatizmde peýdalanmaly.

Ösümligiň 2 çaý çemçe (10 g) gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 20 minut gaýnatmaly. 30 minut goýmaly, soňra süzmeli. Taýýar bolan peti gün içinde her 3 sagatdan 2 nahar çemçeden (30 ml) içmeli. Bejergi döwründe duzy we suwuklyklary çäklendirmeli. Melhemi böwrek näsazlyklarynda peýdalanmaly.

Adaty mekgejöweniň 1 çaý çemçe (5 g) owradylan gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 10 minut gaýnatmaly. Soňra hasa bilen süzmeli. Emele gelen peti günde 2–3 ýola 1 bulgurdan (200 ml) kabul etmeli. Dowamlylygy 2 aý. Şypaly melhemi gaýtalanyp durýan bognagyryda we rewmatoid artiritda ulanmaly.

Mekgejöweniň 1 nahar çemçe (15 g) gury owradylan gulpagyny 1 bulgur (200 ml) sowuk suwa atyp, syrçaly gapda agzyny ýapyp (suw hammamynda), 30 minut gaýnatmaly. Otag temperaturasyna çenli sowadyp süzmeli. Taýýar bolan peti her gün 3 sagatdan 3 nahar çenmeden (45 ml) içmeli. Semizlikde peýdalanmaly.

Ösümligiň 3 nahar çemçe (45 g) gury gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, syrçaly pitide pessaý otda 30 minut gaýnatmaly. Hasa bilen süzmeli. Taýýar bolan peti sowadyp, gün içinde 3 sapar nahardan öň, 1/4 bulgurdan (50 ml) kabul etmeli. Böwrek, peşew akarynyň ýollarynyň we bagyr kesellerinde ulanmaly.

Mekgejöweniň 2–3 nahar çemçe (30–45 g) guradylyp owradylan gulpagyny 1,5 bulgur (300 ml) gaýnag suwa atyp, agzyny ýapyp, 30–40 minut goýmaly. Demini alandan soňra süzmeli. Emele gelen jöwheri gün içinde 3–4 gezek nahardan 10–15 minut öň, 2–3 nahar çemçeden (30–45 ml) içmeli. Melhemi dowamly holesistitde peýdalanmaly.

Ösümligiň 1 nahar çemçe (15 g) gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, agzy ýapylýan gapda 5–10 minut goýmaly. Hasa bilen süzmeli. Taýýar bolan jöwheri günde 4–5 ýola 1 nahar çemçeden (15 ml) kabul etmeli.

Mekgejöweniň 1 çaý çemçe (5 g) guradylan gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, 20 minut goýmaly. Soňra süzmeli. Emele gelen jöwheri her gün nahardan 20 minut öň, 2–3 nahar çemçeden (30–45 ml) içmeli. Şypaly melhemi ýiti gepatitde, ýatgydan gan gitmede peýdalanmaly. Dowamlylygy 6 aý.

Ösümligiň 4 nahar çemçe (60 g) gulpagyny 2,5 bulgur (500 ml) gaýnag suwa atyp, 2 sagat goýmaly. Hasa bilen süzmeli. Taýýar bolan jöwheri gün içinde 2–3 sapar nahardan öň, 1/2 bulgurdan (100 ml) kabul etmeli. Melhemi peşew çykaryjy serişde hökmünde böwrek sökelliklerinde, sözenekde, ýürek bilen baglanyşykly demgysmada, bagyr we öt ýollarynyň kesellerinde (holesistitde, holangitde, gepatitde), beýniniň damarlarynyň sklerozynda, dowamly holesistitde peýdalanmaly. Uzak wagtlap ulanylanda peşew akaryndaky, böwreklerdäki, peşew haltasyndaky daşlary eredýär.

Mekgejöweniň 1 nahar çemçe (15 g) ununy 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, bir gije-gündiz goýmaly. Soňra süzmeli. Emele gelen jöwheri irden ajöze içmeli. Melhem arterial gan basyşy peseltmekde peýdaly.

Ösümligiň 1/2 bulgur (100 g) ununy 1 bulgur (200 ml) ýyly suwa atyp, 24 sagat goýmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan jöwheri her gün 3–4 gezek nahardan öň, 2 nahar çemçeden (30 ml) kabul etmeli. Melhemi gipertoniýada ulanmaly.

Mekgejöweniň 1 nahar çemçe (15 g) sokuda owradylyp toz görnüşine getirilen gulpagyny 1 litr gaýnag suwa atyp, sowaýança goýmaly. Soňra süzmeli. Emele gelen jöwheri günüň dowamynda bir gezek içmeli. Melhemi süýjükeselde peýdalanmaly.

Ösümligiň 2 çaý çemçe (10 g) gulpagyny 1/2 bulgur gaýnag suwa atyp, bir sagat goýmaly, mazaly demini aldyrmaly. Soňra hasadan geçirmeli. Emele gelen jöwhere 2 çaý çemçe (10 g) ary baly goşup sowatmaly. Günde her 2–4  sa gatdan 1–3 nahar çemçeden kabul etmeli. Dowamlylygy 5 gün. Melhemi demgysmada ulanmaly.

Mekgejöweniň 1 nahar çemçe (15 g) täze gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, 30 minut goýmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan jöwheri gün içinde 3 sapar nahardan 2 sagat soň 1/2 bulgurdan (100 ml) içmeli. Şypaly melhem ganazlykda peýdaly.

Ösümligiň 1 nahar çemçe (15 g) owradylan gulpagyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, 40 minut goýmaly. Hasa bilen süzmeli. Emele gelen jöwheri gün içinde 3–4 gezek nahardan öň, 1–3 nahar çemçeden (15–45 ml) içmeli. Melhemi göze gan inmede we glaukomada ulanmaly.

Mekgejöweniň 1 çaý çemçe (5 g) gulpagyny 0,5 litrlik termosa demläp, 15 minut goýmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan jöwheri gün içinde birnäçe gezek 1/2 bulgurdan (100ml) ajöze kabul etmeli. Islegiňe görä ary baly goşmaly. Melhemi sözenekde, çalt-çaltdan peşew çykarmakda peýdalanmaly.

1:1 gatnaşykdaky mekgejöweniň gulpagyny 70%-li lukmançylyk spirtiniň içine atyp, agzy berk ýapylýan aýna gapda garaňky ýerde 20 gün goýmaly. Yzygiderli çaýkamaly. Hasa bilen süzmeli. Emele gelen şerbedi her gün 2–3 wagtyna nahardan öň 30–40 damjadan içmeli. Şypaly şerbedi öt çykaryjy we rahatlandyryjy serişde hökmünde ulanmaly.

Mekgejöwen ýagyny günde 2–3 sapar nahardan ýarym we bir sagat öň, 1 nahar çemçeden (15 ml) kabul etmeli. Dowamlylygy 3 hepde. Tutuş ýylyň dowamynda 3–4 bejergi tapgyryny geçmeli.

Ösümligiň ýagyny gün içinde 2 gezek 1 nahar çemçeden (15 ml) (ertirlik we agşamlyk naharynyň öň ýanynda) içmeli. Dowamlylygy 1 aý.

Mekgejöwen ýagyny her günde 2–4 nahar çemçeden (30–60 ml) kabul etmeli. Dowamlylygy 2 hepde. Melhemi aterosklerozyň garşysyna öňüni alyjy serişde hökmünde peýdalanmaly.