Ahal welaýaty
logo

Soňky täzelikler:
✦ TOHI-de "Açyk gapylar" günleri geçiriler ✦ ✦ TOHU-da "Açyk gapylar" günleri geçirilýär ✦ ✦ Mekdep okuwçylaryň arasynda matematika dersi boýunça halkara olimpiadasyna badalga berildi ✦ ✦ Mihail Gusman: Türkmenistan maglumat giňişliginde we dünýäde barha görnükli orun eýeleýär ✦ ✦ Daşoguz welaýatynda pagta ekişine badalga berildi ✦ ✦ Gadymy Gresiýa barada ✦ ✦ Bejeriş ähmiýetli çeşme ✦ ✦ «EKSPO 2025» gurnaljak Türkmenistan Milli pawilýony tanyşdyryldy ✦ ✦ Ýurdumyzda sportuň täze fijital görnüşi boýunça ýaryşlar geçiriler ✦ ✦ Koreý kompaniýasy “Galkynyş” gaz käniniň 4-nji tapgyryna gatnaşar ✦
Baş sahypa / Tebigat /Janly tebigatyň täsin wekili
  29.05.2023
215
Janly tebigatyň täsin wekili

Momordika (lat. Momordica) Aziýanyň, Afrikanyň we Awstraliýanyň tropiki ýa-da subtropiki sebitlerinde ösýän iki ýyllyk ýa-da köp ýyllyk görnüşleriň 20-ä golaý wekillerini öz içine alýan Cucurbitaceae maşgalasynyň ösümlikleridir. Häzirki wagtda ol Hindistanda, Hytaýda, Afrikada, Günorta Amerikada we Karib deňzinde ösdürilip ýetişdirilýär. Momordikanyň käbir görnüşleri Krymda hem ösýär. Momordikanyň ady latyn dilinden terjime edilende «dişlemek» diýen sözden gelip çykýar, sebäbi ondaky ýapraklarynyň nagşy haýwanlaryň dişlerine meňzeýär.

Momordikanyň hoşboý ysly sary gülleri bolup, onda bir jynsly, bäş burçly korollasy bar. Miwesi adaty bolmadyk görnüşdäki tegelek ýumurtga görnüşli miwedir, ol ekzotik görnüşe eýe. Miweleriň reňki açyk mämişi, sary ýa-da ak bolýar. Momordikanyň miwesiniň tagamy bişen kädä ýakyndyr. Dogry, miwäniň daşy birneme ajy, şonuň üçin umumy tagam ajy öwüşgin alýar. Şonuň üçin käbir sebitlerde momordika «ajy sogan» diýilýär. Emma onuň bu hili onuň miwelerinden lezzetli tagamlaryň taýýarlanmagyna päsgel bermeýär. Miwesiniň içinde, her tohumyň töwereginde şireli goýy perikarp bar. Onuň tagamy gaty ýakymly, bişen hurmany ýada salýar. Bu ösümligiň ähli bölekleri peýdaly häsiýetlere eýe: miweleri, tohumlary we ýapraklary. Ol köplenç aşpezlik maksatly däl-de, dermanlyk maksatlar üçin ulanylýar. Miwe bişip başlanda, etlek bölegi mämişi, ýumşak, ýöne ajy bolýar. Miwe doly bişensoň, tohumlary ýakymly tagam alýar we çig ýagdaýda hem iýip bolýar. Momordikanyň tohumlary Aziýa aşhanalarynda köp ulanylýar. Olary gowurýarlar, gaýnadýarlar, işdäaçarlara we naharlara goşýarlar.

Momordikada birnäçe aminokislotalar, alkoloidler, saponinler, glikozidler, lizinler, fenollar we ýaglar bar. Gadymy hytaý lukmançylygynda ol aşgazan-içege ýokançlyklaryny bejermek üçin ulanylýar. Günorta Amerikada ähli çişme, içgeçme, gyzzyrma, gepatit, gyzamyk we parazitlerden dynmak üçin ulanylypdyr. Hindistanda momordika bagyr keselleriniň öňüni alyş serişdeleri hökmünde ulanylýar.

Häzirki zaman ylmy bu ösümligiň miwelerindäki maddalaryň umumy holesterini peseldip biljekdigini, insuliniň öndürilmegini höweslendirip biljekdigini we hatda käbir düwnük kesellerini bejerip biljekdigini kesgitledi. Momordika, gandaky şekeriň derejesini peseldýän madda bolan karantini öz içine alýan az sanly ösümlikleriň biridir. Köp sanly synaglar onuň ýapraklarynyň we miweleriniň ekstraktlarynyň stafilokokklary, streptokokklary we hatda AIW-ni ýok edip biljekdigini görkezdi.

Geçirilen gözlegler, momordikanyň kiçi teplisalarda, şahsy meýdançada, şeýle hem açyk balkonda, penjirede üstünlikli ösdürilip bilinjekdigini görkezdi. Bu ösümligiň tropiki gelip çykyşyna garamazdan, momordika bagda hem gowy ösýär. Hatda gysga tomus döwri hem miweleriniň bişmegi üçin ýeterlikdir.

Momordikanyň tohumlary birneme uly, uzynlygy 11-15 mm, ini 8-9 mm. Görnüşi boýunça, tekiz, tegelek, gyralary inçe. Tohumyň iki tekiz tarapynda-da özboluşly nagyş bar. Mundan başga-da, momordikanyň her tohumynyň hindi milli bezegini ýada salýan özboluşly nagşy bardyr. Tohumlaryň üstünlikli gögermegi üçin ilki bilen, gabygyň çişmegine we has erkin açylmagyna kömek edýän tohumyň ýiti ujuny çäge kagyzy bilen sürtmeli. Soňra tohumlary kaliý permanganatynyň erginine birnäçe sagatlap siňdirmeli. Bu diňe tohumlary dezinfeksiýa etmek bilen çäklenmän, gögermegine we iýmitlenmegine hem kömek edýär, ösüş maddasynyň goşmaça bölegini üpjün edýär. Soňra bu görnüşde taýýarlanan tohumlary çygly gabyň içine goýmaly we 25 gradusa çenli gyzgyn ýerde saklamaly. Şeýle şertde momordika tohumlary gowy gögerýär we ýüz göterim gögeriş berýär. Momordika nahallary torf küýzelerinde has gowy ösdürilýär. Küýzeler ýaprakly toprak, torf, gumus we gum garyndysy bilen doldurylýar, gantaşygy 1: 1: 1: 0.5. Organiki dökünlere talaby 1inedördül metr üçin 10 kg çenli. Topragyň her inedördül metrine ammiak selitrasy 20-30 gr, superfosfat 35-40 gr, kaliý hloridi 20-30 gr goşulýar. Şeýle-de 300-400 gr hek goşmak hem peýdalydyr. 

 

Abadan SARYÝEWA,

Türkmen oba hojalyk institutynyň 
Agronomçylyk fakultetiniň
3-nji ýyl talyby.