Tel-Awiw uniwersitetiniň alymlary ösümlikleriň özlerini erbet duýanda ýörite sesleri çykarýandygyny synag arkaly subut etdiler. Her bir ösümlik we olarda ýüze çykýan näsazlygyň her görnüşi üçin ýörite sesleri aýratyn akustiki aýratynlyklara eýe bolup durýar. Köp haýwanlar dürli signallary - wizual, himiki, taktil we ses ulanyp, maglumat iberýärler. Ýöne entek ösümlikleriň bu häsiýeti hakda az maglumat bilinýär. Soňky ýyllarda ösümlikleriň himiki signallaryň kömegi bilen daşarky dünýä «öz ýagdaýy» barada habar berip biljekdigini beýan edýän ylmy neşirler hem bar. Dürli zyýanly mör-möjekleriň we beýleki ot iýýän sarp edijileriň, şeýle hem parazitleriň «hüjümine» jogap hökmünde ösümlikler himiki signalyň bir görnüşi bolan ýörite üýtgäp durýan maddalary bölüp çykarýarlar. Bu signal maddalary belli bir molekulany öz içine alýar: ýaprak iýýän zyýan berijiler bar bolsa – bir görnüşli madda, mehaniki zeper ýeten ýagdaýynda – beýleki bir madda. Şol bir wagtyň özünde, dürli ösümlik görnüşlerindäki duýduryş maddalarynyň toplumy hem meňzeş däl, ýöne şeýle reaksiýalaryň biohimiki esaslary ähli ösümlikler üçin umumy bolup biler. Şeýle hem, himiki signallaryň kömegi bilen ösümliklerde ýüze çykýan aragatnaşygy öwrenmek-de gyzykly. Mysal üçin, ýaşyl nohutda çyglylygyň ýoklugy baradaky maglumatlar kök ulgamy arkaly ösümlikden ösümlige iberilýär. Ösümlik suwarylmasa, agyzjyklar bugarmagyň öňüni almak üçin çalt ýapylýar. Şol bir wagtyň özünde, gowy suwlanan şol gapdaky gapdal ösümligiň agyzjygy hem gysga wagtyň içinde ýapylar. Emma gapdal ösümlikleriň kök ulgamlary bölünen bolsa, suwarylan nohutlaryň agyzjyklary açyklygyna galýar, bu bolsa hiç hili maglumat almandygyny aňladýar. Tel-Awiw uniwersitetiniň alymlary agzalan meseläni çözmek üçin ösümlikleriň iki görnüşi - pomidor we temmäki ösümligini saýlandy. Ösümlikli küýzeler galyň agaçdan ýasalan ýörite ýasalan ses geçirmeýän gutuda oturdyldy, sesleri siňdiriji köpük bilen täsirli 6 sm gatlak bilen her tarapa hatara düzüldi. Deşikler duýgur mikrofonlara eltýän simler üçin iki burçda ýasaldy. Her ösümlikden 10 sm uzaklykda iki mikrofon ýerleşdirilip, baldagyň düýbüne gönükdirildi. Mikrofonlar gutudaky ähli sesleri aldy, ýöne baldakda görkezilen iki mikrofony hasaba alanlar möhüm signal hasaplandy. Şeýlelik bilen, ýazgy enjamlaryndan tehniki ses kesildi. Dolandyryş hökmünde mikrofonlar ösümliksiz gabyň sesini ýazga aldy. Synag gutusyna üç ösümlik ýerleşdirildi: biri öz tertibi bilen suwaryldy, ikinjisi suwarylmady, çyglylygyň ýoklugy bilen stres ýagdaýyny stimulýasiýa etdi, üçünjisi bolsa kesildi. Bu deňeşdirmeleriň netijesinde belli bir strese jogap hökmünde belli bir ösümlik ses signalyny kesgitlemek mümkin boldy. Synaglaryň indiki tapgyrynda ses izolýasiýasy we ses basyşy bolmadyk adaty bir ýyladyşhana ýerleşdirildi. Bu şertlerde şol bir ugurly mikrofonlar ösümlikleriň eden seslerini ýazga aldy. Suwda ezilen ösümlikler, synaglaryň görkezişi ýaly, ultrases sesinde 20–100 kHz ýygylyklarda ses çykardy. Eger ösümlikler kynçylyk çekýän bolsa, signallaryň sany ep-esli artýar. Köplenç suwlanmadyk pomidor signal berýär: her 1-2 minutdan bir gezek. Kesilen temmäki ýygy-ýygydan bir ýarym esse az ses berýär. Stressiň beýleki iki görnüşi, her bäş-alty minutda ultrases signallaryny döredýär. Bu stresleriň akustiki aýratynlyklary - gatylygy we ýygylyk spektri ösümlikleri we stres wariantlaryny tapawutlandyrmaga mümkinçilik berýär, bu sesler 100% takyklygy bilen mikrofon seslerinden tapawutlanýar. Muny ýyladyşhana şertlerinde geçirilen synaglar görkezdi.

Şeýle-de alymlar laboratoriýada beýleki ösümlikleri: kaktus, üzüm ösümlikleri, mekgejöwen, bugdaýy hem synag etdiler. Wagtynda suwarylmasa, hemmesiniň üýtgeşik ses çykarýandygy ýüze çykaryldy. Şeýle subutnamalardan soň, neşiriň awtorlary adamyň gulagy ultrases sesine uýgunlaşmandygy sebäpli ösümligiň bu sesini eşitmeýändigini belleýärler, ýöne planetanyň beýleki ýaşaýjylary bolan käbir jandarlar olary gaty gowy eşidýärler. Bular esasan hem mör-möjekler we ösümlik dünýäsinde möhüm rol oýnaýan süýdemdirijilerdir. Alymlaryň çaklamalaryna görä, käbir gemrijiler 3-5 metr aralykdan ösümligiň şeýle seslerini eşidip bilýärler. 

Aýzada MERDANOWA,

Türkmen oba hojalyk institutynyň talyby.