Häsiýeti. Gök ekin derman ösümligi. Watany Günorta-Günbatar we Orta Aziýa we Owganystan. Dünýäde, takmynan, 750, Türkmenistanda 63 görnüşi duşýar.

       Adaty sogan – soganlar maşgalasynyň adybir urugynyň boýy 60–100 santimetre ýetýän köpýyllyk ot-jumak wekili. Ol çalymtyl ýaşyl reňkli soganly ösümlik. Soganlygynyň düýbünden topbak kökler bölünip aýrylýar, olar 60–70 sm topragyň çuňluklaryna aralaşýar. Soganlygy gysylan, togalak ýa-da ýumurtga şekilli, ýepbeşik şar şekilli ýa-da şar şekilli süýri, daşy sary, gyzylymtyl sary, gyzylymtyl, çakyr gyzyl ýa-da seýrek ak reňkli we etlek, perdeli we teňňe şekilli gabyjakly. Baldagy (gül palajy) ýapraksyz, dik, küti, ortasynyň aşagy çişen, içi boş ýaprakdan uzyn, boýy 30–80 sm, esasynda 4–9 ýaprak ýerleşýär. Ýapraklary baldakdan gysga, şireli uzyn slindrik, dik iki hatarly, trubkaly, ýitileşen, içi boş ýaprakgynly, esasy birnäçe ternawly.

Gülleri dogry, uzyn sapakly (30 santimetre çenli), gül-ýapraklyja, şar görnüşli köpgülli gür saýwana ýygnanan. Gülýany ýönekeý gültäç şekilli, ýyldyzlyja, alty gülýaprakly, ýaşylymtyl ak reňkli. Gül ýapraklarynyň uzynlygy 4–6 mm, arkasy ýaşyl damarly, süýri, kütek. Tyçinkalarynyň sany – 6. Miwesi tas şar şekilli gozajyk. Tohumy gara reňkli, üç gy raňly, gasynly.

Ýaşaýyş aýratynlygy. Adaty sogan ülkämizde, köplenç, suwarymly ýerlerde ösüp boý almagy halaýar. Ösümlik iýun–awgust aýlary gülleýär, awgust–sentýabrda miweleýär. Tozanlanma arylar we beýleki mör-möjekler arkaly geçirilýär. Ol tohumy arkaly we wegetatiw (soganlygy) köpelýär.

Ýaýrawy. Ösümlik diýarymyzyň ähli medeni oturymlarynda duşýar. Ol gök ekin hökmünde köpçülikleýin ösdürilip ýetişdirilýär. Bu görnüş ýabany ýagdaýda duşmaýar.

Tebigy gory. Adaty sogan ýurdumyzdaky seýrek otjumak ösümlikleriň hataryna girmeýär. Dermanlyk maksatlary üçin gory ýeterlik. Ösümlik ekinçilige ornaşdyrylan. Ol ýöriteleşen hojalyklarda we melleklerde ösdürilip ýetişdirilýär.

Dermanlyk çig maly. Ösümligiň ýapragy we soganlygy dermanlyk çig mal bolup hyzmat edýär. Ýapragyny ösümlik gülleýän döwründe (iýun–awgust), soganlygyny – doly ýetişende (awgust–sentýabr) ýygnamaly. Olary açyk howada teläriň aşagynda umumy kabul edilen usulyýet boýunça guratmaly hem taýýarlamaly. Taýýar bolan çig maly syk matadan tikilen haltalara gaplamaly. Olary gury, gün şöhlesi göni düşmeýän ýerde saklamaly. Ýapraklarynyň ýaramlylyk möhleti 1 ýyla çenli, soganlygyňky – 2–3 ýyl.

Himiki düzümi. Adaty soganyň düzümine 0,005– 0,15% efr ýagy (onuň düzüminde allilpropildisulfd we ýokary sulfdler); 18–33mg% С witamini; 0,02 mg% ribofawin; 0,05 mg% tiamin; 4 mg% karotinoidler; organiki tur şular: ftin, tiosian, limon we alma; n-propilmerkaptan; uglewodlar: glýukoza, fruktoza, saharoza, maltoza; flawonoidler: epireizid, kwersetin-3-glýukozid, kwersetin-3,4- diglýukozid, kwersetin-7, 4-diglýukozid; kaliniň, demriň, marganesiň, sinkiň we kobaltyň birleşmeleri girýär. Soganlygy we ýapraklary düzüminde 20–60 mg% efr ýaglaryny; kükürt saklaýjy birleşmeleri; ýody; organiki turşulary: alma we limon saklaýar. Soganlygynda 4,5–14% uglewodlar: fruktoza, saharoza, maltoza, inulin; 1,5–2% beloklar: walin, leýsin, lizin, metionin, treonin, triptofan; 0,01–0,05% efr ýagy, disulfd; witaminler: askorbin turşusy, В, Е we РР toparynyň witaminleri, А prowitamini; kaliniň, fosforyň, demriň, mineral duzlary saklanýar. Ýapraklarynda 6–7,5% gury maddalar, şol sanda uglewodlar 1,7%-e çenli; çig belok 1,5–2%; witaminler: 27–95 mg% askorbin turşusy, В 2 , karotin, takmynan, 2 mg%; organiki turşular: limon, alma bar.

Peýdalanylyşy. Bu ösümligi 4 müň ýyldan gowrak mundan ozal gadymy Müsürde we kiçi Aziýada ösdürip başlapdyrlar. Gadymy dünýäniň ähli ýurtlarynda sogana örän uly hormat goýupdyrlar, adamlar onuň peýdaly ähmiýetini bilipdirler.

Adaty soganyň dermanlyk ähmiýeti babatynda ilkinji maglumatlar Gippokratyň (b.e.öň. 460–377), Dioskoridiň (b.e. I asyry), Galeniň (b.e. 129–201), Katonyň (b.e.öň.  234–149), Warronyň (b.e.öň. 116–27), Palladiýaň (b.e. III– IV asyrlary) we Ýuwenalyň (b.e. 60–14NULL) işlerinde berilýär.

Gündogaryň beýik akyldary we lukmany Abu Aly ibn Sina özüniň «Lukmançylyk ylmynyň kanunlary» atly nusgawy eserinde adaty soganyň melhemli häsiýetleri barada şeýle mälim edýär: «...ösümlik bedeniň daşky örtügine gany çekýär we derini gyrmyzy hala getirýär, tüýküligi köp çykardýar, gowşak aşgazany berkidýär, işdäňi açýar, suwsadýar, sarygetirmä haýyrly, babasylyň ujuny açýar. Ol kelläniň derisine çalnanda saçyň düşmezligine peýda edýär. Soganyň şiresi hapalanan ýaralara, katarakta, gözüň gowy görmegine, aýbaşynyň gelmegine, tebigatyňy ýumşatmaga haýyrly». Beýik lukman soganyň şypaberijilik güýji barada giňişleýin durup geçýär.

Abu Reýhan Birunynyň «Lukmançylykda farmakognoziýa» atly nusgawy eserinde adaty soganyň melhemlik häsiýetleri barada birnäçe maglumatlar hem tekrarlanýar.

Muhammet Huseýniň «Melhemler hazynasy» diwanynda ösümligiň dermanlyk alamatlary şeýle suratlandyrylýar: «…sogan dykyn almalary açýar, işdäňi ýokarlandyrýar, naharda peýdalanylanda we onuň ysy ysgalanda köpçülikleýin kesellerde howa ýaýraýan ýaramaz yslary aýyrýar. Kesilen sogany ysganyňda beýnidäki dykyn almalary açýar we buglary sorup alýar».

Muhammet Gaýmaz Türkmen özüniň «Pygamber tebipçiligi» atly diwanynda soganyň melhemlik häsiýetleri barada söz açýar: «Ol işdä açyjy, jynsy höwesiňi heýjana getirýän, beden boşluklarynda suw ýygnanmak keselini bejerýän serişde hökmünde giňden ulanylýar. Derman içýän adam, ony ysgasa gusmasy kesilýär, ony et bilen gowrup iýmek, agzyňda aňkap duran porsy ysy aýrar».

Halk lukmançylygynda ösümligi tebigy görnüşinde ýa-da onuň jöwherini iýmit siňdiriş ulgamynyň kesellerinde (kolitde, içgatamada, içegäniň atoniýasynda, içgeçmede), awitaminozlarda, madda çalşygynyň bozulmasynda, aterosklerozy we gipertoniýa keselleri, süýjükeseli, prostatanyň gipertrofýasyny, jynsy hyjuwy peselenleri bejermekde we öňüni almakda peýdalanylýar.

Gök sogan we onuň soganlygynyň şiresi ganly içgeçmäni, dowamly kolitleri, inçe keseli, bronh demgysmasyny, öýkeniň sowuklamasyny, basygy, ýoňy, ýokarky dem alyş ýollarynyň kataryny bejermekde ulanylýar. Soganyň şiresi içýan, ary çakanda zäheriň garşysyna serişde bolup hyzmat edýär.

Güýçli üsgülewükde, bogulmada, demgysmada ösümligiň soganlygyny kömürde we gyzgyn közde gowrup, oňa şeker ýa-da ary baly, mesge ýa-da badam ýagy goşulyp iýlende has ýaramly täsir edýär.

Soganyň täze şiresi bilen dişagyry bejerilýär. Şeýle-de agyz boşlugynyň nemli bardasynyň başlary, sowuklama ahwallary, gulakdaky sesleri, ýüzdäki demrewi, agzyň burçlarynda döreýän ýokunç kömelek jaýryklary, sepgilleri bejermekde ulanylýar. Ösümligiň şiresi we mäjumy deriniň iriňli kesellerinde peýdalanylýar. Guduzlan itler dişlände, soganyň şiresini duz we simap bilen garyp dişlenen ýere ýapylanda haýry degýär. Ol towuk ýagy bilen garylyp dabanyň aşagyna ýapylanda, jaýrylan ýerlere oňat täsir edýär.

Hytaýda soganly çaýy irki wagtlardan bäri ysytmada, kellagyryda, gyrgyn keselinde we ganly içgeçmede peýdalanypdyrlar.

Türkmen halk lukmançylygynda ösümligiň tohumyndan taýýarlanylýan peti böwrek-daş kesellerini bejermekde giňden ulanylýar.

Ylmy lukmançylykda soganyň bakterisid, umumy berkidiji, öt we peşew çykaryjy, garamükrüň garşysyna, antisklerotik, gipoglikemik, ftonsid, soguljanlaryň garşysyna, rahatlandyryjy, juwanlaşdyryjy, witaminli alamatlary ýüze çykaryldy. Ol tonusy we aşgazan-içege ulgamynyň sekresiýasyny ýokarlandyrýar, işdäni açýar, bogulmany aýyrýar, mikroforany sazlaýar, tohumyň bölüp çykmagyny ýokarlandyrýar we jynsy hyjuwyňy gyjyndyrýar.

Onuň derman serişdeleri aşgazan-içege ulgamynyň kesellerinde (atoniýada, kolitlerde, içgatamada), öýken sökelliklerinde, aterosklerozda we gipertoniýa kesellerinde, birnäçe ginekologik sökelliklerde peýdalanylýar. Spirtli jöwher «Allilçep» (Allilcepum) içegäniň atoniýasynda we içgeçmede, ateroskleroz hadysasyny peseltmekde ulanylýar. Ol antibakterial täsirli, ýürek işjeňligini we içegäniň sekretor işjeňligini stimulirleýär. Ösümligiň spirtli şerbedi peşewi çykaryjy we ýeňil iç sürüji, böwrek-daş kesellerinde, ownuk daşlary we çägäni eredýär.

Soganyň efr ýagy köp kesel dörediji mikroblary gyrýar. Şu sebäbe görä sogana bolan isleg ýylsaýyn artýar. Ol, esasan hem, gaýnaglama häsiýetli köp kesellerde peýdalanylýar.

Azyklyk ösümlik.

Derman taýýarlanylyşy hem ulanylyşy:

Adaty soganyň 10 sany soganlygynyň gabygyny 1 litr suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda suwuklyk ýarty bolýança gaýnatmaly. Sowaýança goýmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan peti ary baly bilen garyp, her gün 3 sapar nahardan öň, 2/3 bulgurdan (135 ml) içmeli. Güýçli üsgülewükde peýdalanmaly.

Soganyň 6–10 çaý çemçe (30–50 g) gabygyny 1 bulgur (200 ml) suwa atyp, syrçaly pitide pessaý otda 20 minut gaýnatmaly. Hasa bilen süzmeli. Emele gelen pete saçyňy boýamaly. Açyk reňkli saçlary boýamakda peýdalanmaly.

Inçe kesilen soganlykdan taýýarlanylan garynda 3 nahar çemçe (45 g) şeker goşup, 125 ml suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 3–5 minut gaýnatmaly. Birnäçe sagat goýmaly. Hasadan geçirmeli. Taýýar bolan peti gün içinde 3–5 gezek nahardan öň, 1–2 çaý çemçeden (5–10 g) içmeli.

Adaty soganyň 2 sany aramlyk ownuk kesilen soganlygyny 1 bulgur (200 ml) süýde atyp, syrçaly pitide pessaý otda gaýnaýança gyzdyrmaly. 4 sagat goýup süzmeli. Emele gelen peti günde her 2–3 sagatdan 1 nahar çemçeden (15 ml) kabul etmeli. Melhemi üsgülewükde peýdalanmaly.

Soganyň soganlygyny owradyp taýýarlanylan garyndysyna 3 nahar çemçe (45 g) ary baly garyp, 1/2 bulgur (100 ml) suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 5 minut gaýnatmaly. 2 sagat goýmaly. Süzmeli. Taýýar bolan peti günde 4 gezek nahardan öň, 1 çaý çemçeden (5 ml) içmeli. Şypaly dermany bronhitde ulanmaly.

Ösümligiň 0,5 kg owradylan soganyna 50 g ary baly we 2 bulgur (400 g) şeker garylyp taýýarlanylan garyndyny 1 litr suwa atyp, syrçaly pitide pessaý otda 3 sagat gaýnatmaly. Hasa bilen süzmeli. Emele gelen peti gün içinde 3 sapar nahardan öň, 2 nahar çemçeden (30 ml) kabul etmeli. Dermany üsgülewükde peýdalanmaly.

Adaty soganyň 3 sany owradylan uly soganlygyny 1 litr suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 15 minut gaýnatmaly. Hasadan geçirmeli. Taýýar bolan peti her gün 1 wagtyna 1 bulgurdan (200 ml) içmeli. Melhemi bogunlaryň rewmatizminde ulanmaly.

Ösümligiň 3 çaý çemçe (15 g) owradylan gabygyny 1 bulgur (200 ml) suwa atyp, syrçaly pitide pessaý otda 10 minut gaýnatmaly. 4 sagat goýmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan pete basykda bokurdagyňy çaýkamaly.

Adaty soganyň 1 aramlyk soganlygyny owradyp, 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, 8–12 sagat otag temperaturasynda goýmaly. Hasa bilen süzmeli. Emele gelen jöwheri gün içinde 2 gezek ajöze 1/3–1/2 bulgurdan (65–100 ml) içmeli. Dowamlylygy 3–4 gün. Melhemi togalak gurçuklardan (askarid we çaga ötgürjesi) dynmakda peýdalanmaly.

Ösümligiň 1 owradylan soganlygyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, tutuş gije goýmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan jöwheri günde 3 sapar 1/2 bulgurdan (100 ml) kabul etmeli. Dowamlylygy 3–4 gün. Melhemi soguljan kesellerinde ulanmaly.

Soganyň 5 çaý çemçe (25 g) gabygyny 0,5 litr gaýnag suwa atyp, 15 minut goýmaly. Hasa bilen süzmeli. Taýýar bolan jöwher bilen saçyňy ýuwmaly. Melhemi saçyňy berkitmekde we goňagyň garşysyna peýdalanmaly.

Adaty soganyň 2–3 owradylan soganlygyny 2 bulgur (400 ml) ýyly suwa atyp, 7–8 sagat goýmaly. Soňra süzmeli. Emele gelen jöwheri her gün 3 wagtyna nahardan öň, 1/4  bulgurdan (50 ml) kabul etmeli.

Ösümligiň 100 g owradylan soganyny 1,5 bulgur (300 ml) gaýnadylan ýyly süýde atyp, 5 sagat goýmaly. Süzüp, 50 g ary baly goşmaly. Taýýar bolan jöwheri gün içinde 4 gezek nahardan öň, 1/2 bulgurdan (100 ml) içmeli. Şypaly melhemi sowuklama kesellerinde, basykda, bronhitde, güýçli üsgülewükde, dümewde peýdalanmaly.

Soganyň 1 ownuk dişli gyrgyçdan geçirilen soganlygyny 500 ml gyzgyn süýde atyp, tutuş gije goýmaly. Irden süzmeli. Emele gelen jöwheri gün içinde nahardan 15 minut öň kabul etmeli. Melhemi dümewde ulanmaly.

Kesilen sogany 1:4 gatnaşygynda sowuk suwa atyp, agzy ýapylýan aýna gapda tutuş gije goýmaly. Soňra süzmeli. Emele gelen jöwheri her gün 3 sapar nahardan öň, 1/2 bulgurdan (100 ml) kabul etmeli. Dowamlylygy 1 hepde. Şypaly dermany gözüň ýitiligi peselende peýdalanmaly.

Ösümligiň 3 çaý çemçe (15 g) gabygyny 500 ml suwa atyp, bir gije-gündiz goýmaly. Hasa bilen süzmeli. Taýýar bolan jöwhere basykda bokurdagyňy çaýkamaly.

Adaty soganyň 1 nahar çemçe (15 g) mäjumlananyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, 2 sagat goýmaly. Emele gelen jöwhere 1 nahar çemçe (15 g) ary baly garmaly. Melhem bilen gün içinde 5–6 gezek burun boşlugyny we damagy ýuwmaly. Jöwheri ýoňda peýdalanmaly.

Ösümligi 2:10 gatnaşykda 70%-li lukmançylyk spirtiniň içine atyp, agzy ykjam ýapylýan aýna gapda garaňky ýerde 10 gün goýmaly. Yzygiderli çaýkamaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan şerbedi günde 3 wagtyna nahardan 15 minut öň, 20–30 damjadan süýt ýa-da suw bilen içmeli. Dowamlylygy 3–4 hepde. Dermany içegeleriň atoniýasynda, kolitlerde, içgatamada, aterosklerozda we gipertoniýanyň sklerotik görnüşinde ulanmaly.

Soganyň 8 çaý çemçe (40 g) arassalanan we ownuk kesilen soganlygyny 2,5 bulgur (500 ml) 40% ýa-da 70%-li lukmançylyk spirtiniň içine atyp, agzy ykjam ýapylýan aýna gapda garaňky ýerde 7 gün goýmaly. Yzygiderli çaýkamaly. Hasa bilen süzmeli. Emele gelen şerbedi gün içinde 2–3 ýola ajöze 1 çaý çemçeden (5 ml) kabul etmeli. Melhemi peşew-daş kesellerinde we gipertoniýada peýdalanmaly.

Ösümligiň 500 g owradylan soganlygyny 500 ml 96%-li lukmançylyk spirtiniň içine atyp, agzy mäkäm ýapylýan aýna gapda garaňky ýerde 10 gün goýmaly. Yzygiderli çaýkamaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan şerbedi günde 4 ýola 1 nahar çemçeden (15 ml) içmeli. Şypaly dermany içgeçmede ulanmaly.

Garyndy şeýle taýýarlanylýar: 300 g owradylan sogany, 2 nahar çemçe (30 g) ýowşanyň owradylan ýapraklaryny we 100 g ary baly 3,5 bulgur (700 ml) çakyra atyp, agzy ykjam ýapylýan aýna gapda garaňky ýerde 20 gün goýmaly. Yzygiderli çaýkamaly. Hasadan geçirmeli. Emele gelen şerbedi her gün 3 wagtyna nahardan öň, 1/4 bulgurdan (50 ml) kabul etmeli. Melhemi öt çykaryjy ýollaryň diskineziýasynda peýdalanmaly.

Arassalanan we ownuk kesilen 0,5 kg soganlygy 0,5 kg şeker bilen garmaly. Taýýar bolan garyndyny aýna gaba salyp, gün şöhlesiniň aşagynda 2 hepde goýmaly. Taýýar bolan melhemi her gün ajöze 1 nahar çemçeden içmeli. Dermany bronhitden bejermekde ulanmaly.

Gyrgyçdan geçirilen iki düýp sogandan alnan şiräni 1 nahar çemçe (15 ml) limon şiresi bilen garmaly. Emele gelen garyndyny ýüzüňe çalyp, 20–25 minut goýmaly. Soňra ýyly suw bilen ýüzüňi ýuwmaly.

Sogan şiresiniň ary baly bilen 1:1 gatnaşykda garmaly. Taýýar bolan garyndyny gün içinde 3–4 gezek nahardan 15– 20 minut öň, 1 çaý çemçeden (5 g) kabul etmeli. Melhemi basykda we dümewde peýdalanmaly.

Gyrgyçdan geçirilen 1:1 gatnaşykdaky sogany we almany garyşdyryp, islegiňe görä ary balyny goşmaly. Emele gelen garyndyny gün içinde 2 ýola 2 çaý çemçeden (10 g) içmeli. Dermany basykda ulanmaly.

Gyrgyçdan geçirilen uly soganyň mäjumyna 2 nahar çemçe (30 g) gazyň ýagyny garmaly. Taýýar bolan garyndyny ýatmazyň öňünde kükrege we boýna çalmaly, ýyly ýaglyk bilen daňmaly. Irden hökman bu garyndydan 1 nahar çemçe (15 g) kabul etmeli (dowamlylygy birnäçe gün). Şypaly melhemi üsgülewükde peýdalanmaly.

Owradylan 100 g sogana 8 çaý çemçe (40 ml) nahar sirkesini guýup, agzy ýapyk gapda 30 minut goýmaly. Süzüp, 120 g ary baly garmaly. Taýýar bolan garyndyny kesel ýitileşende her ýarym sagatdan 1 çaý çemçeden (5 g), soňra günde 3 wagtyna nahardan öň içmeli. Melhemi dümewde ulanmaly.

Gyrgyçdan geçirilip taýýarlanylan mäjumy 1:1 gatnaşykda ary baly bilen garmaly. Emele gelen garyndyny günde 2 ýola (irden hem agşam) 1 nahar çemçeden (15 g)  kabul etmeli (dowamlylygy) 2 aý. Şypaly dermany kelle beýniniň damarlarynyň sklerozynda we bedeniň garramagynda peýdalanmaly.

Gyrgyçdan geçirilen soganyň etini 1 bulgur (200 ml) gyzgyn ösümlik ýagyna atyp, 6–8 sagat goýmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan merhemi ýiti we dowamly dümewde burnuň nemli bardasyna çalmaly.

Ösümligiň 1 gowrulyp owradylan uly soganyny 10:1 gatnaşykda şeker bilen garmaly. Emele gelen garyndyny matanyň üstünde goýup, agyryly ýeriňe daňyp, 5 sagat goýmaly. Melhemi bognuň siňirleri süýnende ulanmaly.

Owradylan 1 sogany 1 nahar çemçe (15 g) ary baly bilen garyp, suw hammamyna ýerleşdirip, tä bal ereýänçä gyzdyrmaly. Taýýar bolan garyndyny mata ýerleşdirip, zeperlenen ýeriňe goýmaly. Bu dessury her gün 3 ýola her iki sagatdan ýerine ýetirmeli. Şypaly dermany çykuwlarda peýdalanmaly.

Gyrgyçdan geçirilen 1 uly sogany (takmynan, 100 g) 1 bulgur (200 g) şeker bilen garmaly. Emele gelen garyndyny 3–4 gün goýmaly. Gün içinde her 3 sagatdan 1 nahar çemçeden (15 g) kabul etmeli. Dowamlylygy 1 aý. Melhemi aterosklerozda ulanmaly.

Ösümligiň 1 täze soganlygyny ýa-da 1 nahar çemçe (5 ml) täze şiresini nahardan öň peýdalanmaly. Ol aşgazan-içege ulgamynyň atoniýasyna peýdaly.

Soganyň gyrgyçdan geçirilen täze etini her gün 1–3 sapar 5–10 ingalýasiýa görnüşinde ulanmaly. Dowamlylygy 15 gün. 1–2 hepde arakesme etmeli. Melhemi basykda agyz  boşlugynyň, burnuň, öýkeniň onkologik kesellerinde ulanmaly.

Soganyň mäjumyny ingalýasiýa görnüşinde 10 minut ulanmaly. Dowamlylygy 30–40 gün, arasyna 1 aý salmaly. Şypaly dermany öýkeniň ýiti absesinde peýdalanmaly.

Gyrgyçdan geçirilen 1 soganyň üstüne 1/2 bulgur (100 g) şeker goşup, 1 gije-gündiz goýmaly. Taýýar bolan galyndyny günde 3 wagtyna nahardan 1 sagat soň, 1 nahar çemçeden (15 g) kabul etmeli. Melhemi aterosklerozda ulanmaly.

Gyrgyçdan geçirilen soganyň mäjumyndan her gün 3 ýola 1 çaý çemçeden (5 g) içmeli. Dermany dowamly içgatamada peýdalanmaly. 

Mesgede gowrulan sogany we oňa goşulan ary baly, üsgülewükde ulanmaly.

Soganyň gyrgyçdan geçirilen 1 nahar çemçesini (15 g) 1 bulgur (200 ml) gaýnag süýde atmaly. Taýýar bolan mäju my günde 3 gezek 1 nahar çemçeden (15 g) kabul etmeli. Melhemi sowuklama kesellerinde ulanmaly.

Soganyň täze şiresini her gün 3–4 gezek 1 çaý çemçeden (5 ml) içmeli. Şypaly melhemi içegeleriň gaýnaglamasynda, dowamly içgatamada we babasylda peýdalanmaly.

Täze şire bilen bölejik pagtany öllemeli we 10–15 minutlap burnuň deşeginde goýmaly. Bu çäräni gün içinde 3–4 gezek ýerine ýetirmeli. Dümewden dynmak üçin ygtybarly serişde.

Soganyň täze şiresini (esasan, gyzyl teňňeli soganlyk) 1–2 damjadan göze damdyrmaly. Aýda 1–2 gezek damdyrmak maslahat berilýär. Melhemi göze ak düşmäni bejermekde, şeýle-de gözüň görşüni gowulandyrmakda peýdalanmaly.

Düýp soganyň şiresini täze sykylyp alnan eşekturpuň şiresi bilen deň gatnaşykda gaýmaga goşup, 5 minut ýüzüňde goýmaly. Melhem sepgilleri aýyrmakda ulanylýar.

Soganyň täze şiresini kelläniň derisine sürtmeli. Şondan soňra kelläňi el süpürgiç bilen dolap, 1 sagat saklamaly, soňra sabyn bilen kelläňi ýuwmaly. Her 2 günden gaýtalamaly. Melhemi saç düşmesinde peýdalanmaly.

Şirä batyrylan pagta tamponyny deride menegiň bar ýerine sürtmeli. Şiräniň guramaklygy üçin wagt bermeli we üstüni gaýmak bilen örtmeli. Taýýar bolan maskany 10 minut saklamaly, soňra ýyly suw bilen ýuwmaly. Melhemi menekleri aýyrmak üçin ulanmaly.

«Allilçep» derman serişdesini her gün 3 ýola 15–20 damjadan içmeli. Dowamlylygy birnäçe gün. Ony içegäniň atoniýasynda we içgeçmede peýdalanmaly.

Bu derman serişdäni gün içinde 3 sapar 20–30 damjadan kabul etmeli. Dowamlylygy 3–4 hepde. Dermany ateresklerozda ulanmaly.

Her günde 1 düýp sogan iýlende jynsy hyjuwy ýokarlandyrýar.

50–100 g gök sogan adamyň С witaminine bolan gije-gündizdäki talabyny kanagatlandyrýar.