Häsiýeti. Bakja derman ösümligi. Watany Günorta Afrikanyň ýarym çölleri we çölleri hasaplanýar. Dünýäde 3, (ýabany ösýäni Afrikanyň, Eýranyň, Orta Aziýanyň, Owganystanyň we Awstraliýanyň çöllerinde medeni görnüşleri – iýilýän we iýmlik), Türkmenistanda 2 görnüşi duş gelýär.

      Adaty garpyz – kädiler maşgalasynyň garpyzlar urugynyň biýarasynyň uzynlygy 4 metre çenli ýetýän bir- ýyllyk otjumak wekili. Baldagy ýerden süýrenegen, inçe, çeýe, adatça, togalak, bäş gyraňly, has şahalanan. Baldagyň ýaş bölegi uzyn galyp duran gür tüýlüje, ýumşak, ýüpekjimek tüýlüje, köne baldaklary gödeňsi. Murtjagazlary berk, tüýlüje, ikä bölünen. Ýapraklary ýaprakýansyz, nobatlaýyn, uzyn sapajykly, tüýlüje. Plastinkasy çal-ýaşyl reňkli, sudury bäşburçly, süýrgült, ikileýin bölünen ýa-da örän seýrek sähelçe kepjeli. Ýapragyň ülşi togalak ýa-da ýitileşen, giň ýa-da inçe, uzynlygy 10–12 sm, ini 10–18 sm. Sapajygynyň uzynlygy 7–15 sm, tegelek ýa-da tegelek-gyraňly.

        Gülleri gülýaprajyklary bilen birlikde gaýyjak şekilli, uzynlygy 1,5–2,7 sm. Atalyk gülleri ýekeleýin, uzyn ýa-da gysga sapaklyja, gabarasy 2–2,5 sm, giň jaňjagaz kysymy, tüýlek, okarajygy bäş bölünen, 5 sany temen ýa-da sapak şekilli ülüşli, okarajygyň bitişen bölegine deň. Gültäjiniň daşy gögümtik, tüýlek, onuň ülüşleri ýumurtga şekilli, süýri, kütek, tyçinkalarynyň sany – 5. Olaryň dördüsi jübüt bitişen, bäşinjisi erkin, tyçinka sapagynyň esasy giňelen we tüýlüje, ýokarky bölegi ýalaňaç, tozgalygy petle şekilli, egri. Enelik gülleri hem atalyk gülleriňki ýaly, ýöne birneme uly, ýekeleýin, düwünçegi aşaky, uzyn ýa-da gysga gür ýa-da seýrek tüýlüje, adatça, 3, seýrek 4–5 höwürtgeli, sütüni inçe, uzynlygy 5 mm, tumşugy bäş kepjeli.

      Miwesi – köp tohumly ýalan iýmiş, ýylmanak, menekli, şar şekilli, ýemşerilen, süýri, armyt kysymy ýa-da silindrik, uzynlygy 10–75 sm. Tohumy ýasy, köplenç, egri, güberçek çyzmykly, uzynlygy 0,5–2 sm.

       Ýaşaýyş aýratynlygy. Adaty garpyz ülkämizde köplenç, düzlük we çöl zolagynda deňiz derejesinden 100–300 metr belentlikde bitýär. Ösümlik iýun–iýul aýlary gülleýär, awgust–sentýabrda miweleýär. Ol diňe tohumy arkaly köpelýär.

      Ýaýrawy. Ösümlik diýarymyzyň ähli medeni oturymlarynda suwarymly ýerlerde, seýrek çägeli çöllerde duşýar. Ol Ýabany görnüşinde Namibiýa we Kalahariýa çöllerinde bitýär.

      Tebigy gory. Adaty garpyz ýurdumyzdaky seýrek otjumak ösümlikleriň hataryna girmeýär. Dermanlyk maksatlary üçin gory ýeterlik. Ýurdumyzyň ähli etraplarynda ýöriteleşen hojalyklarda we melleklerde ösdürilip ýetişdirilýär.

Dermanlyk çig maly. Ösümligiň gabygy, tohumy we bişen garpyzyň eti dermanlyk çig mal bolup hyzmat edýär. Miweleri we tohumy iýul aýynda ýygnamaly, çig maly guratmak we taýýarlamak işlerini awgust–sentýabrda geçirmeli. Gabykdan we miwesiniň etinden taýýar bolan çig maly agzy berk ýapylýan aýna gaplara gaplamaly, tohumynyňkyny – kagyz haltalara we gutujyklara gaplamaly. Olary gury, gün şöhlesi göni düşmeýän ýerde saklamaly. Gabygyň we miwäniň etiniň ýaramlylyk möhleti 1 ýyl, tohumyňky 3 ýyla çenli.

Himiki düzümi. Adaty garpyzyň tohumynda fziki we himiki häsiýeti boýunça badam ýagyna meňzeş 25%-e çenli ýag saklanýar. Onuň düzüminde linol we palmitin organiki turşular bar. Miwesinde şeker, azotly maddalar, kletçatka, ýaglar, pigmentler, 0,11 mg% А, 0,04 mg% В1, 0,04 mg% В2, 10–40 mg% С, 0,2 mg% РР witaminleri saklanýar. Etinde 90%-e çenli suw, 5,5–13% ýeňil özleşýän şeker: glýukoza, fruktoza, saharoza; 0,1% organiki turşular: alma, limon we beýlekiler; 0,5–0,68% pektin maddalary, 0,7% beloklar, 0,5% kletçatka, 100 gramda 8 mkg foliý turşusy, beýleki witaminler: 0,7–20 mg% С, В1, В2, В6, РР, nikotin turşusy, 0,1–0,7 mg% b-karotin; 14 mg% kalsiý; 224 mg% magniý; 16 mg% natriý; 64 mg% kaliý; 7 mg% fosfor; 1% organiki formadaky demir we aşgar bar.

Peýdalanylyşy. Garpyzy ösdürip ýetişdirmek asyrlaryň jümmüşine aralaşýar. Ilkinji garpyzy Müsürde ekip ýetişdiripdirler, şol ýerden Kiçi we Orta Aziýa ýaýradylypdyr. Ösümligiň ady «Citrullus» terjime edilende «şo taýy gyzyl», «şo taýy süýji» diýmekligi aňladýar.

Orta asyrlarda belli alym we lukman Abu Aly ibn Sina özüniň dünýä meşhur nusgawy işi bolan «Lukmançylyk ylmynyň kanunlary» eserinde ösümligiň birnäçe dermanlyk häsiýetlerini açyp görkezýär: «Ol erediji, gany togtadyjy, çişleriň garşysyna täsirlidir. Garpyz beýnini arassalaýar; nerw we bogunlaryň yzalarynda haýyrly, böwrek we peşew haltasynyň sökelliklerine peýdaly». Şeýle-de lukman birnäçe melhemlikleri görkezýär. Mysal üçin, olaryň birinde şeýle ýazylýar: «…köküni sirke bilen gaýnadyp, dişagyryda agzyň içinde saklamaly. Garpyzy zeýtun ýagynda bişirip, onuň ýagyny gulakdaky gelýän sesi aýyrmak üçin oňa damdyrmaly. Ol dişi sogurmaklygy ýeňilleşdirýär». Onuň köki ýylan we içýan çakanda iň bir peýdaly derman hasaplanýar.

Garpyzyň şypaly häsiýetleri barada orta asyrlaryň görnükli alymy Abu Reýhan Birunynyň «Lukmançylykda farmakognoziýa» atly eserinde hem tekrarlanýar.

Muhammet Gaýmaz Türkmeniň meşhurlyga eýe bolan «Pygamber tebipçiligi» diwanynda lukman garpyz barada şeýle ýazýar: «Garpyz iýýän adam onuň tagamyna garap, gowusyny iýsin, ýaramaz, zaýa önümleri iýmek gijekörlük derdine uçradar, belki, gusdurar, ol zaýalanan bolsa, ony derrew bedenden çykarmak gerek, çünki ol ýakymsyz zäherlenmä öwrülip biler. Ony sirkeli bal we zenjebil dänesi bilen aýryp bolýar».

Pygamberimiz ter garpyzlar iýip: «Munuň gyzgyny sowuklygy, sowugy gyzgynlygy dep edýär» diýer eken. Ol ir-iýmişleriň we gök önümleriň arasyndan üzüm bilen garpyzy has oňat görüpdir.

Ibn Apbasyň Muhammet pygambere salgylanyp getirýän hadysynda: «Garpyz tagam, içgi we ýakymly ysly reýhandyr. Ol peşew haltasyny ýuwýar, aşgazanyňy arassalaýar, erkeklik tohumyny köpeldýär, jynsy gatnaşyga bolan höwesiňi güýçlendirýär, deriňi meneklerden arassalaýar, sowuklama sebäpli döreýän keselleri bejerýär» diýilýär.

Halk lukmançylygynda garpyz böwrek we ýürek-damar keselleri bilen baglanyşykly çişleri aýyrmakda, iýmit siňdirişi gowulandyrmakda, içegäniň mikroforasyny optimizasiýalaşdyrmakda peýdalanylýar. Şeýle-de dowamly we ýiti bagyr, peşew ýollarynyň, öt-daş kesellerinde, ganazlykda, aterosklerozda, içegäniň atoniýasynda, dürli gelip çykyşly asidozlarda, tultuklykda, sarygetirmede, artritde, gaýtalanyp durýan bognagyryda, sarygaýnamada ulanylýar. Peşew çykaryjy serişde hökmünde garpyzyň täzesi we gabygy peýdalanylýar. Tohumyny soguljanlaryň garşysyna, onuň mäjumyny süýde goşup, ýatgydan gan gitmede ulanylýar. Garpyz şeýle-de semizlik keseline hem haýyrlydyr.

Türkmen halk lukmançylygynda kellagyryny aýyrmakda we garaguş keselinde onuň ýukajyk gabygyny maňlaýyňa we ýeňsäňe ýapmak arkaly peýdalanylýar.

Ylmy lukmançylykda onuň güýçli peşew we öt çykaryjy, antisklerotiki, ganazlygyň garşysyna, gipotenziw, ysytmanyň we sowuklamanyň garşysyna, gyzgyny peseldiji, umumy berkidiji, gany togtadyjy, soguljana garşy, ýeňil iç sürüji häsiýetleri ýüze çykaryldy. Garpyz madda alyş-çalyş ahwalyny kadalaşdyrýar, içegeleriň peristaltiklerini güýçlendirýär, bedenden holesterini çykarýar.

Tohumyndan alynýan ýag, badam ýagyndan pes däldir.

Derman taýýarlanylyşy hem ulanylyşy:

Adaty garpyzyň gury ýa-da täze gabygyny 1:10 gatnaşykda gaýnag suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 5–10 minut gaýnatmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan peti her gün 3–4 gezek nahardan öň, 1/2 bulgurdan (100ml) içmeli. Melhem peşew çykaryjy serişde.

Garpyzyň 100g mäjumlanan çigidini 1 litr sowuk suwa atyp, syrçaly pitide pessaý otda 15 minut gaýnatmaly. 45 minut saklap süzmeli. Emele gelen peti gün içinde 3 sapar nahardan öň, 1 bulgurdan (200ml) kabul etmeli. Derman soguljany çykaryjy serişde.

Adaty garpyzyň 4 çaý çemçe (20g) gury ýa-da täze gabygyny 1 bulgur (200ml) gaýnag suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 15 minut gaýnatmaly. 40 minut goýmaly. Soňra hasa bilen süzmeli. Taýýar bolan peti günde 3–4 wagtyna nahardan öň, 1/2 bulgurdan (100ml) içmeli. Şypaly pet peşew çykaryjy serişde.

Garpyzyň 2 nahar çemçe (30g) owradylan gabygyny 0,5 litr gaýnag suwa atyp, ýarym sagat goýmaly. Yzysüre süzmeli. Emele gelen jöwheri her gün 3 sapar nahardan 30 minut öň, 1/2 bulgurdan (100ml) kabul etmeli. Melhemi peşewturşy diatezde peýdalanmaly.

Adaty garpyzyň 80–100g gury owradylan gabygyny 2,5 bulgur (500ml) gaýnag suwa atyp, bir sagat goýmaly. Soňra süzmeli. Taýýar bolan jöwheri gün içinde 4–5 gezek nahardan öň, 1/2 bulgurdan (100ml) içmeli. Dermany gastritde, ýiti we dowamly kolitde hem enterokolitde peýdalanmaly.

Garpyzyň 3–4 dilimini günüň dowamynda 3–4 ýola deň mukdarda iýmeli. Artride haýyrly.

Adaty garpyzyň etiniň täze şiresini her gün 4 wagtyna 1–2 bulgurdan (200–400ml) içmeli. Jyns mäzleriniň adenomasynda peýdalanmaly.