Häsiýeti. Hoz miweli derman ösümligi. Dünýäde (Ýewropanyň tokaý zolagynda, Aziýada we Demirgazyk Amerikada), takmynan, 20, GDA ýurtlarynda 7, Türkmenistanda 1 görnüşi duş gelýär.

       Adaty fyndyk – fyndyklar maşgalasynyň adybir urugynyň boýy 2–4 (9) metre ýetýän gyrymsy agaç wekili. Daragt şahalanan, baldaklary goňur ýa-da garamtyl çal reňkli. Ýaş şahalary çal reňkli, tüýsüz. Birýyllyklary – sarymtyl çal reňkli, tüýlüje ýa-da çitenekli we mäzlije. Pyntygy togalak ýa-da ýumurtga şekilli, gysylan, togalak teňňeli, ýalaňaç ýa-da inçe tüýlüje we gyralary kirpiklije. Ýapraklary nobatlaýyn, togalak ýa-da ters ýumurtga şekilli, iri, sapakly, uzynlygy 5–12 sm, esasy gapdaly deň bolmadyk ýürek şekilli, ujy gysga, ýiti we gyralary deň bolmadyk dişlije, sapaklary tüýlüje, ýokarsy – garamtyl ýaşyl, aşagy – birneme ýagtyrak. Damarlarynyň sany – 8–12. Sapagy çitenekli we gaty, uzynlygy 8–15 mm, ýaprakýany süýri-ýumurtga görnüşli, kütelişen, tüýlüje.

      Ýaşaýyş aýratynlygy. Adaty fyndyk ülkämizde deňiz derejesinden 1600 metr belentlikde bitýär. Ol derýalaryň, kölleriň kenarynda, gyrymsylaryň jeňňelliklerinde ösüp boý almany halaýar. Ösümlik mart–aprel aýlary gülleýär, awgust–sentýabrda miweleýär. 3–4 ýyldan bol hasyl berýär. Ýabany ösýän bir düýp agajy 0,2–3 kg, 1 gektardakysy 5–500 (käte 100NULL) kg hoz berýär. Ösümlik tohumy arkaly, çybyklary, töňňesi, kök çykyntgysy bilen köpelýär. Ömrüniň dowamlylygy 80 ýyla çenli.

Ýaýrawy. Daragt diýarymyzda bag-seýilgäh zolaklarynda, jülgelerde we dag eteklerinde duşýar. Ýabany görnüşinde Ýewropada we Kiçi Aziýada giňden ýaýran.

Tebigy gory. Adaty fyndyk ýurdumyzdaky seýrek agaçjymak ösümlikleriň hataryna girmeýär. Ösümligiň dermanlyk maksatlary üçin gory ýeterlik. Fyndyk bagçylyga ornaşdyrylan. Ýurdumyzda ýöriteleşen hojalyklarda, baglarda we melleklerde ekilip ýetişdirilýär.

Dermanlyk çig maly. Ösümligiň köki, gabygy, ýapragy, miwesi we hozlarynyň ýagy dermanlyk çig mal bolup hyzmat edýär. Köki we gabygy ir baharda ösüşiň öň ýanynda ýa-da güýzüň ahyrynda, ýapraklary fyndyk gülländen soň (maý–iýul), hozlary güýzde doly bişende ýygnamaly. Kökleri, gabygy we ýapraklary açyk howada teläriň aşagynda ýa-da oňat ýel çekerli jaýda, miweleri Günüň aşagynda, inçe gatlak edip, 14–20 günüň dowamynda ýa-da ýörite guradyjy enjamda 60–70°С temperaturada guratmaly hem taýýarlamaly. Kökden, gabykdan, ýaprakdan taýýar bolan çig maly mata haltalara, miweleriňkini – kagyz haltalara ýa-da gutujyklara gaplamaly. Olary gury, gün şöhlesi göni düşmeýän ýerde saklamaly. Kökleriň ýaramlylyk möhleti – 4 ýyla çenli, gabygyňky – 2 ýyl, ýapraklaryňky we miweleriňki – 1 ýyl.

Himiki düzümi. Adaty fyndygyň şahalarynda 0,85– 2,54% eý maddalary, fawonoidler: kwersitrin, mirisitrin saklanýar. Gabygynda efr ýagy, 0,2% betulin triterpenoidler, 2,5–10,8% reňkleýji we eý maddalary, şol sanda fobafenler, taninler bar. Ýapragynda aldegidler: geksen-2-al-1; 0,043% efr ýagy (onuň düzüminde: parafnler, palmitin turşusy); 0,006–0,012% alkaloidler; witaminler: C 200 mg%, karotin; 7,7–11,6% eý maddalary: fobafenler we taninler; fawonoidler: kwersitrin, mirisitrin, 3-ramnozid kemferol, 3-(n-kumaroil)-glýukozid kempferol, 3-arabinozid kwersetin, 3-galaktozid kwersetin, 3-diglýukozid kwersetin, 3-digalaktozid mirisetin; kempferol, kwersetin, mirisetin; antosianlar: delfnidin; aldegidler; ýokary ýag turşulary: palmitin; triterpenoidler; kalsiý duzlary saklanýar. Miwelerinde 14,4–18,4% belok maddalary, şol sanda ösümlige mahsus bolan korelin belogy; 7% uglewodlar: melibioz, rafnoz, mannotrioz, stahioz, 2–5% saharoza; 2,2–2,6% azot; B 1 , B 2, C, D, E, PP witaminler, karotin; 50–71,56% ýag (onuň düzüminde: 90–91% sorulmaýan turşular, sorulýan turşular 9–10% – olein 65–91% linol, 3–17% miristin, 3% stearin, 0,8–4% palmitin, 0,5–3,2% arahin, palmitolein, linolen); 2% mineral maddalar bar.

Peýdalanylyşy. Bu ösümligiň dermanlyk häsiýetleri gadymyýetden mälim bolupdyr. Ol baradaky ilkinji maglumatlar Mark Terensiý Warronyň (b.e. öň 116–27), Publiý Wergiliý Maronyň (b.e.öň 70 – b.e. 19), Publiý Owidiý Nazonyň (b.e. öň 43– b.e. 17), Pliniý Ulynyň (b.e. 23–79), Gaý Sallýustiý Krispanyň (b.e öň 86–34), Publiý Terensiniň (b.e. öň 190–159) işlerinde duş gelýär. Gippokrat: «Tokaý hozlary beýnidäki maddalary artdyrýar» diýip ýazýar.

Fyndygyň latyn ady «Corylus avellana» terjime edilende «tuwalga» diýen manyny berýär, ol onuň miwesiniň tuwalga bilen gaplanandygyny aňladýar.

Gadymy ynançlara görä, hozuň kölegesi howpludyr. Ylym muny tassyklaýar, çünki ösümligiň ýapragy hoz zäherini bölüp çykarýar.

Orta asyrlaryň akyldary we lukman alymy Abu Aly ibn Sinanyň «Lukmançylyk ylmynyň kanunlary» atly düýpli işinde: «Tokaý hozlary nerwlerde we oňurgada dörän keselleri bejerýär, beden agzalarynyň gowşamasyna peýdaly, kellagyry döredýär, gusdurýar; öýkeni arassalaýar we ondaky iriňi we goýy şiräni aýyrýar; peşew haltasyndaky daşlara peýdaly; içýan çakanda haýyrly» diýip belleýär. Bu ösümligiň şypaly häsiýetleri barada Gündogarda meşhur alym Abu Reýhan Birunynyň «Lukmançylykda farmakognoziýa» atly nusgawy eserinde giňişleýin söz açylýar.

Ösümligiň melhemlik alamatlary meşhur alym hem lukman Muhammet Huseýniň «Melhemler hazynasy» atly diwanynda şeýle ýazylýar: «…fyndyk içegäni berkidýär, beýniniň maddalaryny ýokarlandyrýar… Maňzy jynsy ukybyňy güýçlendirýär. Ondan taýýarlanylan ýag üsgülewükde, kükrek we bagyr yzasynda peýdalanylýar. Ol içýanyň we ataýryň çakan ýerlerine çalynýar we haýyr edýär».

Gündogarda öz wagtynda belli bolan meşhur alym Muhammet Gaýmaz Türkmeniň «Pygamber tebipçiligi» atly işinde fyndygyň dermanlyk häsiýetleri tekrarlanýar: «Fyndyk aşgazanda haýal siňýär we öt haltasynyň işleýşini gowulandyrýar. Içi berkidiji we kellagyryny aýryjy serişde hökmünde belli. Beýnä rahatlyk berip, onuň işleýşini ýokarlandyrýar. Dürli zäherlenmelere garşy iň oňat serişde».

Halk lukmançylygynda fyndyk sowuklamada, wenalaryň warikoz giňemesinde, dabanyň trofk başynda, kapillýar damarlardan gan gidende, içege kesellerini bejermekde, ganazlykda, awitaminozda, rahitde, kolitlerde, peşew-daş sökelliklerinde, rewmatizmde ulanylýar. Köküniň  peti gyzzyrmada, gabygynyň jöwheri – wenalaryň warikoz giňemesinde, prerifebitlerde, warikoz başlarynda, kapillýar gemorragiýasynda peýdalanylýar.

Gabygynyň şypaly petidir jöwheri sowuklamanyň garşysyna, bakteriýalaryň garşysyna derman serişde hökmünde ulanylýar. Ýapraklary içege kesellerini, ganazlygy, bejermekde, awitaminozda, rahitde, howply täze döremelerde peýdalanylýar.

Demirgazyk Amerikanyň indeýleri fyndygyň gabygyny ýapgy görnüşinde gelip çykyşy dürli bolan birnäçe çişlerde ulanýarlar.

Ylmy lukmançylykda ösümligiň miwesiniň gamaşdyryjy, ýokançlaryň garşysyna, gyzgyny peseldiji, damarlary giňeldiji häsiýetleri ýüze çykaryldy. Onuň derman serişdeleri gamaşdyryjy, ýokançlara garşy, damar giňeldiji, gyzgyny peseldiji, sowuklamanyň garşysyna täsire eýedir.

Daragtyň ýagy ýumşadyjy we öt çykaryjy häsiýete eýedir. Häzirki wagtda daragtyň agajyndan şypaly suwuklyk alynýar. Ol «Tokaýyňky» ady bilen meşhur derman otly başda, neýrodermitde, streptodermiýada, psoriazda, epidermoftlerde we beýleki dürli deri zeperlenmelerinde ulanylýar.

Azyk senagatynda hozuň maňzy täze, guradylan we gowrulan görnüşinde likýor önümçiliginde, konditer önümlerini we şokoladlary taýýarlamakda peýdalanylýar. Ýagy parfýumeriýada meşhurlyga eýe.

Çäge berkidiji we topragy gowulandyryjy, bezeg, eýleýji, boýag, azyklyk, ot-iýmlik, bal we perga beriji, tehniki ösümlik.

Derman taýýarlanylyşy hem ulanylyşy:

Fyndygyň 1 nahar çemçe (15 g) owradylan ýapragyny 1 bulgur (200 ml) suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 10 minut gaýnatmaly. Bir sagat goýmaly. Yzysüre süzmeli. Taýýar bolan peti her gün 3 sapar nahardan bir sagat öň, 1/3 bulgurdan (65–70 ml) içmeli. Melhemi jyns mäzleri ulalanda peýdalanmaly.

Daragtyň 4 çaý çemçe (20 g) owradylan ýapragyny 2 bulgur (400 ml) gaýnag suwa atyp, syrçaly pitide pessaý otda 10 minut gaýnatmaly. 30 minut goýup, hasa bilen süzmeli. Emele gelen peti gün içinde 2–3 gezek nahardan öň, 1/2 bulgurdan (100 ml) kabul etmeli. Şypaly dermany gipertoniki, böwrek, bagyr kesellerinde, içgeçmede, jyns mäzleriniň gipertrofýasynda peýdalanmaly.

Fyndygyň 1 nahar çemçe (15 g) gabygyny 0,5 litr gaýnag suwa atyp, syrçaly gapda haýal ýanýan otda 10 minut gaýnatmaly. Sowamanka süzmeli. Taýýar bolan peti günde 4 ýola nahardan ýarym sagat öň, 1/2 bulgurdan (100 ml) içmeli.

Daragtyň 1 nahar çemçe (15 g) ýapragyny we 1 çaý çemçe (5 g) gabygynyň tozuny garyp, 250 ml suwa atyp, syrçaly pitide pessaý otda 10 minut gaýnatmaly. Otag  temperaturasy bilen deňleşýänçä goýmaly. Soňra süzmeli. Emele gelen peti her gün 4 wagtyna nahardan öň, 1/2 bulgurdan (100 ml) kabul etmeli. Melhemi wenanyň warikoz giňemesinde, diş etiniň ganamasynda ulanmaly.

Fyndygyň 1 nahar çemçe (15 g) owradylan ýapragyny we gabygyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, termostda 4 sagat goýmaly. Yzysüre süzmeli. Taýýar bolan jöwheri gün içinde 3–4 gezek nahardan ýarym sagat öň, 1/4 ýa-da 1/3 bulgurdan (50–70 ml) içmeli.

Daragtyň 4 çaý çemçe (20 g) owradylan ýapragyny 1 bulgur (200 ml) gaýnag suwa atyp, 4 sagat goýmaly. Hasa bilen süzmeli. Emele gelen jöwheri günde 4 ýola nahardan 30 minut öň, 1/4 bulgurdan (50 ml) kabul etmeli. Şypaly dermany içege kesellerinde, ganazlykda, awitaminozda, rahitde, wenanyň warikoz giňemesinde, dabanyň başynda peýdalanmaly.

Fyndygyň 5 çaý çemçe (25 g) owradylan ýapragyndan we gabygyndan taýýarlanan tozy 250 ml gaýnag suwa atyp, 4 sagat goýmaly. Yzysüre süzmeli. Taýýar bolan jöwheri her gün 3–4 gezek nahardan 30 minut öň, 1/4 bulgurdan (50 ml) içmeli. Melhemi wenanyň warikoz giňemesinde, dabanyň trofk başynda, trombofebitde, kapillýar gemorragiýasynda ulanmaly.

Daragtyň 2 nahar çemçe (30 g) ýapragyny 0,5 litr gaýnag suwa atyp, 2 sagat goýmaly. Soňra hasadan geçirmeli. Emele gelen jöwheri günde 4 wagtyna nahardan ýarym sagat öň, 1/2 bulgurdan (100 ml) kabul etmeli.

Fyndygyň hozunyň maňzynyň 1:1 gatnaşygyndakyny suwa atyp, mazaly bulamaly. Emele gelen garyndyny gün içinde 3 sapar nahardan öň, 1/4 bulgurdan (50 ml) içmeli. Melhemi peşew-daş kesellerinde, gangusmada, ysytmada, kolitlerde peýdalanmaly.

Daragtyň hozunyň maňzyny 4:1 gatnaşykda ary baly bilen garmaly. Taýýar bolan garyndyny gün içinde 3 wagtyna nahardan soň, 5 çaý çemçeden (25 g) kabul etmeli. Ganazlykda ulanmaly.

Fyndygyň ýagyny günde 3 wagtyna nahardan öň, 2 nahar çemçeden (30 ml) içmeli. Askaridalara, garaguş keseline, saçyň ösmegine (kelläňe çalmaly) peýdaly.