XXI asyr – sanly maglumatlaryň, algoritmleriň we emeli aňyň döwrüdir. Häzirki wagtda dünýä ykdysadyýetiniň ösüş ugrunyň esasy diregi hökmünde emeli aň tehnologiýalaryna (Artificial Intelligence – AI) aýratyn orun berilýär. Türkmenistan hem bu ugurda öňdebaryjy tejribäni öwrenip, milli ykdysadyýetde netijeliligi ýokarlandyrmak, hyzmatlary awtomatlaşdyrmak we dolandyryş ulgamyny kämilleşdirmek ugrunda giň gerimli işleri alyp barýar.

Türkmenistanyň sanly ykdysadyýeti ösdürmek baradaky döwlet strategiýasy raýatlaryň durmuş derejesini ýokarlandyrmak, dolandyryş ulgamyny häzirki zamanlaşdyrmak hem-de ykdysadyýetiň ähli pudaklarynda maglumat serişdeleriniň netijeli ulanylmagyny maksat edinýär. Bu strategiýada emeli aň tehnologiýalarynyň orny aýratyn bellenilýär.

Häzirki wagtda sanly we maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryna degişli taslamalar döwlet maksatnamalary, «Türkmenaragatnaşyk» agentligi we hususy pudaklaýyn guramalar tarapyndan üstünlikli durmuşa geçirilýär. Strategiýanyň esasy ugurlaryna aşakdakylary görkezmek bolar:

• Maglumat infrastrukturasy: ýokary tizlikli internet ulgamlaryny giňeltmek, maglumat merkezlerini döretmek, sanly aragatnaşygyň elýeterliligini artdyrmak;
• Sanly ýörelgeler: Döwlet hyzmatlarynyň resmi internet portaly (e-gov.tm) ulgamyny giňeltmek, raýatlara sanly hyzmatlary amatly platformalar arkaly ýetirmek;
• Innowasiýa ekosistemasy: ýaşlar, alymlar we startaplar üçin sanly platformalary, innowasion merkezleri hem-de “akylly şäher” konsepsiýasyny ösdürmek.

Şeýle giňişleýin çemeleşme emeli aňy ýurduň ykdysady ösüşiniň esasy hereketlendirijisine öwürmek üçin zerur zemini döredýär.

Emeli aňyň ykdysady pudaklardaky peýdalary. Emeli aňyň ornaşdyrylmagy ýurdumyzyň dürli ykdysady pudaklarynda täze mümkinçilikleri açýar. Esasan, maglumatlary seljermek, önümçilik proseslerini çaklamak, ykdysady özgertmeleri modelirlemek ýaly ugurlarda bu tehnologiýalar netijeliligi ýokarlandyrýar.

Oba hojalygynda:

• Suwaryşda sensorlardan gelýän maglumatlar emeli aň arkaly seljerilip, suwy tygşytly ulanmak üçin döwrebap çözgütler kabul edilýär.
• Ekinleriň ösüşi we daşky gurşaw şertleri boýunça maglumatlar ulgamlaýyn ýygnalyp, hasyllylygy çaklamak we ösüş ýagdaýyny monitoring etmek mümkinçiligi artýar.

Ulag-logistika ulgamynda:

• Ýük we ýolagçy daşamakda ugur planlamalary emeli aň algoritmleri arkaly optimizasiýa edilýär.
• Transport çykdajylaryny peseltmek hem-de hyzmatlaryň tizligini ýokarlandyrmak üçin maglumatlaryň gönümel seljerilişi ulanylýar.

Maliýe hyzmatlarynda:

• Tölegleriň howpsuzlygyny üpjün etmek, bikanun operasiýalary anyklamak we müşderi hyzmatlaryny awtomatlaşdyrmakda emeli aň ulgamlary peýdalanylýar.
• Bank hyzmatlarynda müşderi maglumatlary seljerilip, kredit abraýyny çaklamakda we töwekgelçiligi peseltmekde emeli aň ulgamlary möhüm orny eýeleýär.

Ylym we bilim ulgamynda emeli aň. Emeli aňyň ornaşdyrylmagy diňe ykdysady taýdan däl, eýsem bilim, ylym we jemgyýetçilik ösüşi taýdan hem täze mümkinçilikleri döredýär:

• Bilimde: Sanly interaktiw okuw platformalary we şahsylaşdyrylan okuw meýilnamalary okatmagyň hilini ýokarlandyrýar hem-de talyplaryň mümkinçiliklerine görä bilim almagyny üpjün edýär.
• Ylymda: Uniwersitetler, ylmy merkezler we tehnologik institutlar uly maglumat toplumlaryny gaýtadan işlemekde we ylmy barlaglarda çylşyrymly meseleleri çözmekde emeli aňdan peýdalanýarlar.
• Jemgyýetde: Durnukly ösüş taslamalarynda, şäher dolandyryşynda we jemgyýetçilik saglygynda maglumatlaryň seljerilişi arkaly täze çözgütler işlenip düzülýär.

Türkmenistanyň ýaş alymlarynyň we IT hünärmenleriniň taýýarlygyna aýratyn üns berilýär. Olar halkara innowasiýa forumlarynda we sanly tehnologiýalar boýunça bäsleşiklerde üstünlikli çykyş edýärler. Bu bolsa ýurdumyzyň sanly ykdysadyýetini ösdürmäge ýaş zehinleriň goşandyny artdyrýar.

Türkmenistanda sanly ykdysadyýetiň ösüşinde emeli aň tehnologiýalary ilatyň durmuş hilini, ykdysadyýetiň netijeliligini we döwlet dolandyryşynyň çeýeligini ýokarlandyrmaga gönükdirilen möhüm guraldyr. Döwlet strategiýalarynyň üstünlikli durmuşa geçirilmegi, maglumat infrastrukturasynyň giňeldilmegi we täze platformalaryň döredilmegi bilen ýurdumyzyň sanly ösüşiniň täze tapgyry açylar.

Geljekde ýaş alymlaryň, programma üpjünçiligi boýunça hünärmenleriň we innowatorlaryň gatnaşmagynda emeli aňyň mümkinçilikleri has giňden ulanylyp, ýaşyl ykdysadyýete geçiş, durnukly ösüş hem-de raýatlara hödürlenýän hyzmatlaryň hiliniň ýokarlanmagy ýaly möhüm maksatlara ýetiler.

Oguzhan Annageldiýew,
Nepesdurdy Amannepesow,
Halkara ynsanperwer ylymlary we ösüş uniwersitetiniň talyplary.