Daş-töweregimiz millionlarça reňkli zatlar bilen doly. Spektriň ultramelewşe böleginde köp sanly mör-möjekleriň we guşlaryň şekilleri görýändigini göz öňünde tutulanda, olaryň dürlüligi hasam giňeler. Ýabany tebigatyň gurluş reňkleri hakdaky bu gürrüňler optiki fizikanyň kanunlary we biologiki ewolýusiýa arkaly döredilen janly öýjükleriň we dokumalaryň oýlap tapyşy netijesinde ýabany tebigatda bu reňkleriň we akymlaryň nädip alynýandygyna bagyşlanýar. Obýektiň reňki iki mehanizmiň gatnaşmagynda emele gelip biler. Käbir molekulalaryň belli bir tolkun uzynlygy bilen ýagtylygy saýlap siňdirmek, şöhlelendirmek ýa-da çykarmak ukyby bar. Şeýle häsiýetli biologiki molekulalara pigmentler diýilýär. Ösümliklerde bular esasan hlorofiller (ýaşyl), karotinoidler (sary, mämişi we gyzyl) we flawonoidlerdir (dürli sary, gök ýa-da gyrmyzy reňk berýär). Haýwanlarda bolsa sary, mämişi, gyzyl ýa-da goňur-gara bolan melaniniň dürli görnüşleri bar. Bu wekillerde gök pigmentler diňe seýrek duş gelýän ýagdaýlar bolup görünýär. Meduza, käbir deňiz balyklary we mollýuskalar bu ugurda aýratyn häsiýete eýe.

Reňk emele gelmegiň düýp özeni gurluşy bilen baglydyr. Bu görnüşde emele gelen reňk molekulalaryň himiki aýratynlyklaryna däl-de, çeşmeden ýagtylygyň düşýän ýüzleriniň gurluşyna baglydyr. Bu hadysanyň düşündirişini 1803-nji ýylda iňlis fizigi R.Tomas teklip edipdi. Päsgelçilik täsiriniň ýüze çykmagy üçin, gözenegiň elementlerinden birnäçe gezek şöhlelenýän ýagtylyk tolkunlarynyň bir fazada bolmagy zerurdyr. Bu şerti ýerine ýetirýän tolkunlaryň amplitudalary jemlenýär we bu tolkunlaryň uzynlygy esasy görünýän reňk fonuny kesgitleýär. Latyn dilinde älemgoşaryň ähli reňkleri bilen belli «Afrodita» (doly ady - Aphrodita aculeata) diýlip atlandyrylýan jandar suwdan çykarylsa, onuň täsin daşky reňki ýok bolar. Ýagtylyk şöhleleriniň döwülýän gurşawy bu reňkleýiş mehanizmi üçin möhümdir: başga bir gurşawda reňkleriň görünmezligi mümkin. Mysal üçin, köp ýerde-suwda ýaşaýanlaryň we süýrenijileriň reňkindäki ýaşyl, gök gurluş reňkli şöhleleri sary pigmentli öýjükleriň aşaky gatlagyndan geçirmek arkaly emele gelýär. Mör-möjeklerde şuňa meňzeş kölegeleri almak mehanizmi dürli bolup biler.

Gök öwüsýän, hatda ajaýyp gyzyl öwüşginli suwotulary hem duş gelýär. Ösümlikleriň gurluş reňki we üýtgeşikligi olardaky pigmente bagly. Käbir haýwanlar gurluş taýdan reňkini üýtgedip hem bilýärler. Käwagt bu üýtgeşmeler yzyna dolanyp bolmaýar we ol ýaşa bagly, ýöne aýratyn gyzyklanma, daşky gurşawdaky käbir hadysalara jogap hökmünde üýtgeýän reňk üýtgemeleriniň ýagdaýlarydyr. Mysal üçin, Gerkules tomzagy adaty çyglylykda ýaşyl-gyzyl reňkde bolýar, ýöne howanyň çyglylygy 80%-den ýokary bolsa, gurluşyň düzümindäki howa boşluklarynyň dolmagy sebäpli reňk gara reňke geçýär. Hameleonlar tarapyndan ulanylýan reňk üýtgetmek mehanizmi fotoniki kristallaryň işjeň reňk üýtgemegine bagly bolýar. Hameleonlaryň derisinde 3 gatlak pigment öýjükleri tapyldy. Ýokarky gatlak hromatoforlar bolup, olar gara, gyzyl we sary pigmentleri öz içine alýar. Onuň aşagynda guanin kristallaryny öz içine alýan iridofor öýjükleriniň iki gatlagy bar. Iridoforlaryň iki gatlagynyň ýokarsynda kristallar kiçi görnüşinde ýerleşdirilip, tolkun päsgelçiliginiň täsirini döredýär. Ýokarky ýerleşýän hromatoforlardan geçýän şöhleler, biri-birini oňat çalyşýan reňk kölegeleri döretmäge ukyplydyr. Hameleonyň derisi bilen infragyzyl şöhleleriň siňdirilmegi ýa-da şöhlelenmegi derejesi bu öýjüklere baglydyr. Biologiki we tehniki taýdan häzirki zaman ylmy edebiýatlarynda ýabany tebigatda tapylan reňk gurluşlaryň üýtgeşik häsiýetlerini ulanmak bilen baglanyşykly aýratyn ösüşler ýa-da gözlegler häzir hem alnyp barylýar. 

Merjen GARÝAGDYÝEWA,

Türkmenistanyň Döwlet energetika 
institutynyň talyby.